خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل نژادپرستی در فلسفه اخلاق کانت با تکیه بر امر مطلق کانتی

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل نژادپرستی در فلسفه اخلاق کانت با تکیه بر امر مطلق کانتی :

طرح مسأله

«نژادپرستی» (Racism) در اصطلاح به معانی مختلفی تعبیر شده است. به طور کلی معنای این اصطلاح را می توان این گونه بیان کرد که نژادپرستی «برتر و بهتر دانستن افراد یک نژاد نسبت به نژاد دیگر از لحاظ اجتماعی، اقتصادی، قلمرو زندگی و مانند آن ها»[۱] است. و یا همچنین می توان معتقد بود «عقیده ای که بر مبنای آن افراد بشر یکسان خلق نشده اند و بعضی نژادها و اقوام نسبت به بعضی دیگر برتری و امتیازات بیشتری دارند»[۲] را نژادپرستی نامید.

در قرون اخیر این موضوع و به عبارت دقیق تر، این معضل، همواره مورد توجه و علاق بسیاری از شاخه های علوم اجتماعی قرار داشته است. از جمله میتوان علم سیاست، جامعه شناسی، حقوق، روان شناسی و اخلاق را نام برد. البته هر یک از این علوم از نگاه و دریچ خاصِّ خود به این موضوع نگریسته اند. اما علم اخلاق، دستگاه های اخلاقی و به ویژه فلسف اخلاق از جمله علومی هستند که نژادپرستی از نگاه آنان باید بررسی شود. بررسی اخلاقی این موضوع کاری سترگ و پردامنه است. از این رو، در این نوشتار سعی بر آن است تا با عطف نظر به بخشی از سیستم اخلاقی فلسف کانت، این موضوع بررسی گردد.

تا به حال نظریات اخلاقی کانت به صورت های مختلفی شرح و توضیح داده شده است. از جمل این نظریات، نظر کانت در باب فعل و عمل اخلاقی است که به صورت مکرر صورت بندی و تنظیم شده است. هر یک از متفکران و یا شارحان کانت، که خود را به نوعی با سیستم اخلاقی کانت در مواجهه دیده اند، وجوهی از این نظر اخلاقی وی را برجسته و پر رنگ کرده اند. در حقیقت در نگاه کانت برای اینکه یک فعل، اخلاقی باشد «کافی نیست که با قانون اخلاقی مطابقت کند، بلکه باید از برای قانون نیز باشد؛ وگرنه چنین مطابقتی [مطابقت فعل با قانون اخلاقی] صرفاً محتمل و نااستوار خواهد بود». (کانت، ۱۳۶۹: ۶) می توان یکی از بهترین صورت بندیها، که مطابق سه بخش اصلی اثر کانت، در سه بخش تنظیم شده و به تحلیل سه گذر اخلاقی کانت می پردازد، را این گونه بیان کرد:

«گذر از معرفت اخلاقی عمومی به معرفت فلسفی آن» با توجه به «اراده نیک» به عنوان یگانه خیر مطلق؛ «گذر از فلسفه توده پسندِ اخلاق به مابعدالطبیع اخلاق» با توجه به «امر مطلق» در برابر «امر شرطی» و سه ضابط امر مطلق یعنی: قانون کلی، انسانیت به عنوان غایت بالذات، و اراده واضع قانون عام؛ «گذر از مابعدالطبیع اخلاق به نقد عقل عملی محض» با توجه به «اختیار» به عنوان پیش فرض و اساس هر عمل اخلاقی. (کانت، ۱۳۶۹: ۱۱)

در این مقاله سعی بر آن است که بر اساس گذر دوم اخلاق کانت، به بررسی مسئل نژادپرستی پرداخته و مشخص نماییم که این مسئله از نظر دستگاه اخلاقی کانت یک امر اخلاقی است یا خیر؟ البته از آنجا که وی بدین مسئله تصریح نکرده است، ما با توجه به امر مطلق بر سه تنسیق اخلاقی وی تأکید کرده و بر اساس شرح و توضیح این سه تنسیق به استخراج و استنتاج نظر نهایی کانت در بحث نژادپرستی خواهیم پرداخت.

البته خوانندگان به این نکته توجه دارند که همین موضوع نژادپرستی را میتوان از دو گذر اخلاقی دیگر نیز بررسید. در حقیقت، بررسی نژادپرستی از دید «اراده نیک» و «اختیار» نیز موضوعات جالبی است که باید بررسی و تبیین شوند. اما در این مقاله نگارنده قصد بررسی نژادپرستی را از گذر هر سه دیدگاه ندارد. بررسی نژادپرستی از منظر امر مطلق کانتی تنها دریچه ای است که در این نوشتار بدان پرداخته خواهد شد.

برای دست یابی به یک نگاه جامع در باب موضوع مورد بحث در ابتدا به طور مختصر موضوعاتی همچون امر مطلق و امر مشروط، امر متعین و شهود اخلاقی از دید کانت بیان خواهد شد. سپس تنسیق های سه گان امر مطلق از دید کانت شرح و توضیح داده میشود. در نهایت به بررسی نظر کانت در باب نژادپرستی از نظرگاه این سه تنسیق میپردازیم و بر اساس هر تنسیق، و به وسیله عرض مسئله نژادپرستی بر آن، نظر اخلاقی کانت در این باب را استخراج خواهیم کرد.

استخراج این نظر کانت در حالی است که برخی معتقدند امر مطلق کانتی موجب بروز عقاید نژادپرستانه و برخی اعمال خشونت آمیز و قهری در باب برخی افراد است. در انتهای همین نوشتار به این ادعا نیز پاسخ داده خواهد شد.

امر مشروط و امر مطلق

در تقسیم اموری که توسط عقل نظری و عقل عملی صورت میپذیرد، نکات و موضوعات مختلفی بیان میشود. از این رو و در سیستم فلسفی کانت، در عقل عملی، تقسیمی میان امر مشروط و امر مطلق برقرار است. امر مشروط به شکل عمومی به وسیل یک «اگر» شروع میشود، همانند آنکه «اگر میخواهی موفق شوی، تلاش کن !» در این موضوع غایت و یا هدف ما، مشروط است و «امر»، وسیل دست یابی به آن را بیان میکند. در حقیقت «اعتبار هم این امرها را میتوان بر وفق این

۱. پرداختن به موضوع «امر/دستور» در اخلاق امری متداول است. در این نوشتار، این موضوع برای حصول به نحوه دست یابی به «فعل اخلاقی» مورد نظر واقع شده است.

اصل اعلی که هر که غایت را اراده کند، وسایل را اراده خواهد کرد، تثبیت کرد.» (راس، ۱۳۸۶: ۸۹) در سوی دیگر، امرهای مطلق عموماً دارای «اگر» نیستند. در واقع در این نوع از «امر»، هر آنچه میبایست به صورت غیرمشروط شکل یابد و صورت پذیرد به ما نشان داده خواهد شد. به عنوان مثال اگر بگویم «پنجره را ببند!» در این صورت امر یا دستور، دلخواه خواهد بود مگر آنکه در جواب به پرسش «چرا؟» پاسخ داده شود. اگر این پرسش، در حد قناعت مخاطب پاسخ داده شود، «امر» نیز از حالت اطلاق خارج شده و به یک امر مطلق غیرتحکمی (دلخواهانه) تبدیل خواهد شد. همانند آنکه «برای آنکه سرما نخوری، پنجره را ببند». البته تنها در صورتی که پاسخ، نشان دهنده خود فعل به عنوان یک غایت باشد، ما واجد یک امر مطلق غیرتحکمی خواهیم بود.

اما از طرفی میتوان امر مطلقی را تصور کرد که تحکمی باشد و در متن آن اجبار و تحکمی جای داده شده باشد. در حقیقت علامت این حالت، به طور معمول حضور یک «باید» است. همچون آن که بیان کنیم : «شما باید پنجره را ببندید». اصل اعلای اوامر مطلق، بر مبنای این فرض که تنها یک اصل این چنینی وجود دارد، امر مطلق متعین نام گرفته است.

امر مطلق کانتی را میتوان یکی از پایه های مکتب اخلاقی «وظیفه گرایی» (Deontology) دانست. بر طبق اصول این مکتب اخلاقی، غایت فعل اخلاقی در خود فعل نهفته است. در نظر کانت امر مطلق تنها اصل اخلاقی است که اراده متعین تشکیل می شود. در حقیقت در نظر او «چنین هنجاری یکتاست و وجودِ بیش از یکی آن، امکان پذیر نیست» (راس، ۱۳۸۶: ۶۷)

کانت بر این باور است که صورت بندیهای مختلف امر مطلق متعین را می توان تنها با تفکر عمیق درباره ایده خودمختاری استنتاج کرد. در نظر وی این ایده به تنهایی برای توصیه کردن آن صورت بندیها به هم موجودات معقول کفایت میکند. وی همچنین معتقد است که این صورت بندیها، اندیش اخلاقی متعارف (عرفی) را تأیید میکنند؛ درست همان طور که اصول تألیفی پیشینی فاهمه، معرفت را مورد تأیید قرار میدهد. از این رو، بایسته است برای تحقق بهتر اهداف این نوشتار و دست یابی به دیدگاه واضح تری نسبت به موضوع اصلی، اندیشه های اخلاقی عرفی و شهودهای اخلاقی از منظر کانت بررسی شود.[۳] برخی از این شهودهای متعارف (عرفی) که نظری کانت تبیین میکند، این گونه هستند: محتوای اخلاق. اخلاق عرفی، احترام به دیگران و خود را سفارش میکند و همچنین استثنا قائل شدن برای خویش را نهی میکند و هم آدمیان را در برابر قانون اخلاقی مساوی به شمار می آورد. نیروی اخلاق. بر اساس نظر کانت، محرک امر اخلاقی کاملاً با محرک نفع یا میل تفاوت دارد. اخلاق به نحو مطلق و ضروری حکم می راند و ما نیروی آن را حتی هنگامی که کاملاً آن را زیر پا میگذاریم، حس میکنیم.

اراده خیر. قضاوت اخلاقی، متوجه نتیج عمل نیست بلکه به نیت خیر یا شرّی که در آن ظاهر میشود، توجه دارد. بنابراین به قول کانت در کلام مشهورش «در این عاَلم، یا امکاناً در خارج آن، هیچ چیزی را نمیتوان بدون توضیح اضافی به عنوان خیر تلقی کرد، الاّ اراده خیر.» (کانت، ۲۰۱۴: ۱۱) ما تنها میتوانیم نگاه خود را معطوف به نیت خیر و شرّی نماییم که فاعل فعل دارای آن بوده است.

فاعل فعل اخلاقی. فاعل فعل اخلاقی، برخلاف عوامل طبیعی، به نحو متفاوتی انگیخته میشود و مقوّمات دیگری دارد و در واقع افعال او هم دارای علّت و هم دلیل اند. نقش قانون. ما میان عملی که بر طبق وظیفه صورت میپذیرد و عملی که از سر وظیفه شناسی انجام میشود، تفاوت قائل میشویم و تنها نوع دوم را مشمول تحسین خود قرار میدهیم. عمل نوع دوم (عمل مطابق اخلاق) واجد ارزش اخلاقی است.

با توجه به مضامین شهودهای اخلاقی در نظر کانت، در اینجا تنسیق های سه گان وی از امر مطلق را بررسی خواهیم نمود. این امر موجب آن خواهد بود که نظریات اخلاقی کانت در باب شهودهای عرفی و متعارف اخلاقی در قالب این سه تنسیق به خوبی بیان شوند و در باب امر اخلاقی به ثمر بنشینند. در حقیقت نگارنده بر اساس مفاد شهودهای متعارف اخلاقی کانت و سه تنسیق وی از امر مطلق متعین است که می تواند به هدف اصلی نوشتار دست یابد. لازم به توضیح است که هر یک از مفاد شهودهای اخلاقی عرفی نیز میتواند موضوع مورد نظر ما را به تثبیت برساند. اما در این نوشتار صورت بندیهای کانت از امر مطلق متعین، منظور اصلی ماست و بررسی موضوع از دیدگاه شهودهای اخلاقی باید به نوشتار دیگری سپرده شود.[۴]

نخستین ضابطه مندی امر مطلق: «ضابط قانون کلی»

امر مطلق، برخلاف یک امر شرطی، به گونه ای است که شخص را از ویژگیهای اصلی خود آگاه میسازد. چرا که امر مطلق، تعین یافته و نیازی به تکمیل ندارد. این موضوع در صورتی است که در امر شرطی ما برای دست یابی به ضابط ویژگی اصلی آن، نیازمند جزء شرط خواهیم بود. با این نگاه، امر مطلق امری است که تنها شامل این دو مورد باشد: کلیت. ضرورت.[۵]

از این رو، به غیر از کلیتی که هر قانون به صورت مشخص واجد آن است، امر دیگری وجود ندارد تا قاعده با آن منطبق گردد؛ در حقیقت «کلیت» تنها ویژگیای است که قاعده باید داشته باشد. اگر این موضوع مورد پذیرش ما واقع شود، تنها یک امر مطلق وجود خواهد داشت:

«تنها طبق قاعده ای عمل کن که در عین حال بتوانی اراده کنی [همان قانون ] قانون عام شود».[۶] (کانت، ۱۳۶۹: ۶۰)

به عبارت دیگر، کانت معتقد است باید طوری رفتار نماییم که با انتخاب قاعده ای از سوی ما، آن قاعده به قانون بالفعل طبیعت تبدیل شود. در حقیقت وی معتقد است مبتنی کردن ادراک درستی یک عمل بر گرایش آن به تحقق غایتی خاص، محروم کردن امر تکلیف از ویژگی اطلاق آن است؛ در این صورت، تکلیف، امری شرطی میشود. (راس، ۱۳۸۶: ۵۲)

کانت نخستین صورت بندی (تنسیق /ضابطه) خود از امر مطلق متعین را بر مبنای قاعده معروفِ موسوم به «قاعده طلایی» (Golden Rule) بنا کرده است. این قاعده بیان میدارد «ما باید آن گونه رفتار (عمل) کنیم که انتظار داریم با ما رفتار شود». در واقع این قاعده، پیشین (apriori) است؛ چرا که مبتنی بر چیزی است که میتواند بر مبنای عقل صِرف، خود را توصیه کند. (اونی، ۱۳۸۱: ۹۵) در حقیقت کلی بودن صورت این قاعده و ضروری بودن آن، در امر «باید» نهفته است که قاعده آن را به خوبی تبیین میکند. این تنسیق از امر مطلق این موضوع را به ما گوشزد میکند که در تعامل و اوامر خود با دیگران، هیچگاه نباید اصل خودمختاری و آزادی او را دور از نظر داشته باشیم.

این اصل کانت از آن رو که روح عملِ نیک اخلاقی را مطرح میکند، اهمیتِ ویژه ای دارد.

اما در باب این صورت بندی دو سؤال میتواند مورد نظر و توجه قرار گیرد. ابتدا فاعل اخلاقی مورد این پرسش از شخص خویش واقع میشود که «آیا قاعده مورد نظر، میتواند قانون عام طبیعت شود؟» و پرسش دوم اینکه «آیا من میتوانم چنین اراده کنم که این قاعده به یک قانون عام طبیعت مبدّل گردد؟» در حقیقت این دو پرسش از کنکاش در این صورت بندی از امر مطلق است که شکل میگیرد.

در واقع هر دو سوال فوق از این نکته نشأت میگیرند که اگر فعل متضمن اخلاق و قواعد آن باشد، آیا میتوان آن را به قانونی از قوانین طبیعت مبدّل نمود؟ به نظر میرسد پاسخ کانت به هر دو سؤال مثبت است. در حقیقت گویی کانت این پاسخ مثبت به این دو سؤال را به نوعی از ویژگیهای فعل هایی میداند که بر اساس امر مطلق به آن پرداخته ایم. به این معنا که اگر فعلی بر مبنای امر مطلق شکل پذیرد و صورت گیرد، میتوان این ویژگی را نیز برای آن در نظر آورد.

دومین ضابطه مندی امر مطلق : ضابط انسانّیت در مقام غایت بالذات

در نظر کانت غایات به دو دست عینی و ذهنی تقسیم میشود. یک دسته از غایات به صورت ذهنی اند که این امر موجب پیدایش اصول عملی مادی، یا همان اوامر شرطی میشوند. اما از سویی دیگر، برخی غایات، ممکن است عینی باشند که در این حالت، این دسته از غایات اصول عملی صوری یا اوامر مطلق را پدید خواهند آورد. حال اگر امر مطلق بر آمده از یک غایت عینی است، باید از آن غایت ابتدا مفهومی کسب کرد که بتوان بر اساس آن، غایت را در بین تمام افراد گسترش داد. در نهایت دستور کار این گونه خواهد شد:

«چنان رفتار کن که انسانیت، خواه در شخص خودت یا در دیگران، انسانیت هرگز نه در حکم وسیل صرف، بلکه همیشه به عنوان غایت به شمار آید». (کانت، ۱۳۶۹: ۷۴)

در حقیقت این بیان کانت، انسانیت و افعال انسانی او را به عنوان یک غایت برای افعال هر شخص در نظر میگیرد. کانت کوشیده است تا با تمییز غایات عینی از غایات ذهنی، این مفهوم را نیز وارد نظری اخلاقی خود کند. اما در طرز تلقی کانت از دومین ضابطه، نکته ای قابل تأمل است.

وی تصریح میکند هنگام بیان نخستین ضابطه تنها ثابت کرده است که اگر تکلیف واقعیتی عینی دارد، باید در قالب نخستین ضابطه باشد. اما از آنجا که در هر انسانی اراده نیک وجود دارد، شخص باید در تمام اعمال خود، متوجه این نکته باشد که فرد مقابل ما نیز واجد اراده نیک است. در این صورت ما به وسیل اعمالمان باید سعی در حفظ و تقویت آن اراده داشته باشیم. در حقیقت میتوان این گونه نتیجه گیری کرد که بر اساس تنسیق دوم از امر مطلق کانت، ما این اجازه را نداریم که به وسیل عمل خود، اراده نیک افراد دیگر را نادیده گرفته و یا آن را از بین ببریم.

در واقع دومین صورت بندی اصلی امر مطلق متعین، این قانون است که باید «چنان عمل کنیم که، انسانیت، خواه متعَّلق به خودمان یا دیگری، همواره به عنوان یک غایت در نظر گرفته شود، و نه صرفاً به عنوان یک وسیله». به واقع «انسانیت» در این مقام همه موجودات معقول را شامل میشود. تمایز میان آن موجوداتی که میتوانند تنها به عنوان وسیله به شمار آیند و آنها که نمیتوانند، همان است که بدان در تمییز اشخاص از اشیاء اشاره میکنیم. در حقیقت این تمایز مبنای مفهوم «حق» است. ما بر اساس همین مفهوم است که میتوانیم قوانین، به خصوص قوانین اخلاقی، را به صورت عادلانه وضع و اجرا نماییم.

سومین ضابطه مندی امر مطلق: ضابط واضع قانون عام

کانت ضابط سوم را این گونه بیان میکند: «ایده اراده هر موجود عاقل در مقام اراده واضع قانون عام». (کانت، ۱۳۶۹: ۷۸)

آنچه کانت در نظر دارد این است که اصل عینی هر قانون گذاری عملی (مطابق با ضابط نخست) در قاعده و صورت کلیاش، که آن را مستعد قانون بودن میسازد، قرار دارد. در حقیقت بر اساس تنسیق سوم، هر فردی میتواند این اراده را کند که اراده او به یک قانون عام و فراگیر تبدیل شود. به عبارت دیگر وضع یک قانون عام، بر اساس این ضابطه، در اختیار هر فرد عاقلی قرار خواهد گرفت که وی این امر را اراده کند.

در چنین فضایی هر عضو میداند که عضو دیگر، واضع قانون عام است و در نتیجه بر این اساس با وی رفتار خواهد کرد. حال اگر تمام قوانین و وضع آن ها با در نظر گرفتن این ویژگی باشد، هر عضو برای اینکه قانون بهتر و مناسب تری برای او وضع شود، سعی بر آن دارد تا خود نیز برای دیگران قانون مناسب تر و بهتری وضع کند. چرا که این امر، یک موضوع دو طرفه است. بدین معنا که اگر ما به عنوان یک فرد عاقلِ واضع قوانین عام، قانون مناسب و عادلانه ای را برای افراد دیگر وضع کنیم، آنان نیز در مقابل چُنین خواهند کرد. زیرا آنان نیز عاقلند. به نظر میرسد این قید «عاقل»، علاوه بر خروج موجودات فاقد نطق و عقل، شیوه ای از انسانیت را نیز برای ما مشخص مینماید.

همچنین با توجه به سومین صورت بندی، باید به گونه ای رفتار کرد که «اراده هر موجود معقول به عنوان یک اراده قانونگذار عام» فرض شود. به این ترتیب «هر موجود معقول نیز میباید چنان عمل کند که گویی با قوانین کلیاش در هر مورد، یک عضو قانون گذار قلمرو غایات است».

(کانت، ۲۰۱۴: ۴۹-۵۵) این ضابطه، این نکته را بیان میکند که هم گمانه زنیها در مورد غایات، عبارت است از وضع کردن (مفروض گرفتن) یک عالم مثالی (ایده آل) که در آن چیزها همان گونه هستند که باید باشند؛ و آن گونه که باید باشند، هستند. در این قلمرو، هیچ چیز در تعارض با عقل قرار ندارد و موجود معقولِ در آن، هم حاکم و هم محکوم قانونی است که در برابر او قرار دارد. در این مقام به هیچ وجه نمیتوان تمایزی را در مستعملین قانون برقرار دانست.

بررسی نژادپرستی بر اساس تنسیق های سه گان امر مطلق

در این بخش از نوشتار ابتدا بر اساس هر تنسیق، به بحث پیرامون نژادپرستی خواهیم پرداخت و پس از آن بر اساس مطالب مطرح شده و نتایج بدست آمده در هر بخش، به یک جمع بندی و نتیجه گیری کلّی در دید کانت خواهیم پرداخت و نظر نهایی وی در این موضوع را از این طریق استخراج خواهیم نمود.

نژادپرستی در واقع به امری اطلاق میشود که بر اساس آن یک قوم و یا گروهی از مردم، خود را بر اساس پیشین تاریخی و نوع نژاد خود، از دیگران بالاتر دیده و نحوه نگاه و مدیریت خود را به گونه ای رقم میزنند که در آن، نژاد خود برتر از دیگران قرار گیرد. در طول تاریخ و در علوم مختلف، بسیار به این مسئله پرداخته شده است. هر یک از این علوم، بر اساس اصول موضوعه خود، از زاویه ای به این مسئله نگریسته اند. در این میان، علم اخلاق و همچنین به دنبال آن فلسف اخلاق، نگاه بسیار دقیق تر و موشکافانه تری به این مسئله و معضل دارد. اما در سیستم اخلاقی کانت