خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل راهبردهای اجتماعی امام صادق علیه السلام برای ایجاد همگرایی اسلامی

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل راهبردهای اجتماعی امام صادق علیه السلام برای ایجاد همگرایی اسلامی :

مقدمه

در عصر کنونی که دشمنان اسلام هجمه های همه جانبه خویش را بر روی اسلام متمرکز کرده اند و از هرسو این دین و پیروانش را هدف قرار داده اند، حیاتی ترین نیاز جامعه اسلامی، انسجام درونی و اتحاد کلمه و پرهیز از هرگونه گسستگی و گسیختگی و نیز راه های رسیدن به این امر مهم، به شمار می آید. این مهم در قرآن کریم و سیره معصومان(ع)، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. آیات متعددی مسلمانان را به اتحاد و انسجام و دوری از تفرقه و چنددستگی سفارش می کند:

مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند؛ [آن هم] پس از آنکه نشانه های روشن [پروردگار] به آنان رسید! و آنها عذاب عظیمی دارند.[۱]

اتحاد و انسجام اسلامی در سیره نبوی و نزد امامان معصوم: نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است و آن بزرگواران با توجه به موقعیت زمانی و مکانی خویش و برای تحقق این امر مهم، گام هایی را برداشته و با بهره گیری از شیوه های متناسب و ارائه راهبرد و روش های مؤثر، سعی در ایجاد الفت و برادری بین مسلمانان داشته اند.

در این میان، شناخت سیره امام صادق(ع)[۲] (۱۴۸ق) و تببین و بررسی راهکارهای آن حضرت در جهت ایجاد اتحاد و همگرایی اسلامی، اهمیت بالایی دارد؛ چراکه جامعه اسلامی دوره ای پُرتلاطم و پُرتحول را تجربه می کرد؛ عصری که حاکمیت اموی (۴۱- ۱۳۲ق)، دوره زوال خود را سپری کرده است. عباسیان (۱۳۲- ۶۵۶ ق) در هجدهمین سال از دوران ۳۴ ساله امامت امام صادق(ع)، با شعار اسلام خواهی و سپردن حکومت به فردی از خاندان رسول اکرم(ص) خلافت مسلمانان را به دست گرفتند. در چنین شرایط سیاسی و در اثر توسعه مرزهای جغرافیایی جهان اسلام و واردشدن مکاتب فکری گوناگون به محدوده و قلمرو حاکمیت اسلامی، تضارب آرا و برخورد اندیشه ها به اوج خود رسیده و موجب پیدایش فرقه ها و مذاهب مختلفی در درون جامعه اسلامی گردیده بود که هرکدام از آن ها، عقاید و باورهای خاصّ خود را ترویج می کردند.

شرایط خاصی که در جامعه اسلامی به دلیل نفوذ و گسترش مکاتب و اندیشه های مختلف ایجاد شده بود، به درگیری و اختلافات بی حاصل و زیانباری بین فرقه ها و مذاهب مختلف اسلامی منجر گشته و سیاست مذهبی حاکمان و دولتمردان اموی و عباسی نیز بر شدت این اختلافات می افزود. این اختلافات، آسیب هایی همچون ایجاد کینه، بدگمانی، تعصبات و سوء تفاهم های مذهبی و دشمن تراشی را به دنبال داشت. امام صادق(ع) شیوه های گوناگونی را برای پیشگیری یا رفع این آسیب ها به کار می بستند.

امام صادق(ع) با درک وضعیت جامعه اسلامی عصر خویش و به منظور مقابله با اختلافات و تنازعاتِ به وجودآمده، اقداماتی را در جهت حفظ وحدت اسلامی و ایجاد انسجام بین مسلمانان انجام دادند و شیوه های متفاوتی را در پیش گرفتند که در این میان، راهبرد های اجتماعی ایشان، از اهمیت بسزایی برخوردار است. این راهبرد ها، به پیروان مذاهب اسلامی می آموزند که حیات واقعی و معنوی جامعه اسلامی، تنها در گرو زندگی مسالمت آمیز و درک متقابل از همدیگر بوده و رشد و بالندگی آنان، در سایه الفت و همبستگی اسلامی قابل تصور و میسر خواهد بود.

این نوشتار، بر آن است تا با بهره گیری از منابع حدیثی و تاریخی راهبرد های اجتماعی، آن حضرت را بررسی و تبیین نماید و بر این فرضیه استوار است که امام صادق(ع) با توجه و تأکید بر اموری مانند حضور و همگامی در شعائر و مناسک دینی، برقراری پیوندهای اجتماعی و عاطفی با مسلمانان، مدارا با مخالفان، احترام به باورها و مقدسات پیروان سایر مذاهب، عدم تحمیل عقیده و پرهیز از تعصب و تکفیر دیگران، در ایجاد همگرایی اسلامی و اتحاد مسلمانان نقش آفریدند. البته ممکن است برخی گزارش های غیر همسو با موضوع همگرایی در رفتار یا سخن امام صادق(ع) دیده شوند که به اختصار بررسی و تحلیل خواهند شد.

۱. پیشینه تحقیق

اگرچه تحقیقی با این عنوان نیافتیم، اما در لابه لای برخی پژوهش های صورت گرفته در باره امامان و وحدت اسلامی، به عصر امام صادق(ع) نیز اشاره شده است که از مهم ترین آنها می توان به آثار ذیل اشاره کرد:

امامان شیعه و وحدت اسلامی، تألیف علی آقانوری. محتوای کتاب مذکور، عبارت است از: بیان سیره و سخن پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، به ویژه امام علی(ع) در جهت وحدت و همگرایی سیاسی، اجتماعی و مذهبی بین مسلمانان و ارائه راهکارهای مناسب علمی و عملی توسط آن بزرگواران به عنوان برجسته ترین الگوهای دینی که در ضمن بیان این مباحث، به سیره امام صادق(ع) نیز در این باره اشاره شده است.

– انسجام اسلامی در روایات از دیدگاه شیعه و اهل سنّت، اثر فدا حسین. در این کتاب، به پنج محور: مبانی وحدت و انسجام اسلامی، اهمیت و ضرورت وحدت اسلامی، عوامل انسجام و وحدت اسلامی، عوامل افتراق امت اسلامی، آثار و فواید اتحاد و انسجام اسلامی، با موضوع اتحاد و انسجام اسلامی پرداخته شده است که اغلب مطالب با توجه به آیات قرآن و سخنان پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، به ویژه حضرت علی(ع) به بررسی این موضوع پرداخته است که در خلال مباحث، به فرموده های امام صادق(ع) نیز اشاراتی شده است.

تعامل شیعیان امامیه با دیگر مسلمانان در سه قرن اوّل هجری، اثر سید عبدالله حسینی. این کتاب، چنان که از عنوانش پیداست، به تعامل بین مسلمانان در زمینه های سیاسی، اجتماعی و علمی و فرهنگی می پردازد و گاه اشاراتی به اقدامات امامان شیعه: از جمله امام صادق(ع) نیز دارد. همان طورکه گذشت، هیچ کدام از آثار فوق به طور مشخص، راهبردهای اجتماعی امام صادق(ع) را به صورت یکجا و منسجم ارائه نکرده اند.

۲. مفاهیم

راهبرد

کلمه «راهبرد» در فارسی، ترجمه شده واژه «استراتژی» می باشد که مشتق از کلمه یونانی «استراتگوس(Strategus)» و مرکب از دو لغت «استراتو (Stratus)» یعنی قشون، و «آگاگس(Agaugus)» یعنی راهنما و به معنای فرمانده است. در دوران گذشته، به فنون یا نقشه هایی که یونانیان و همچنین رومیان برای کسب پیروزی در جنگ به کار می بردند، استراتژو(Strategum) می گفتند. بر همین اساس، راهبرد در اصل و در معنای نخستین خود، بیانگر حیله ها، نقشه ها و تدابیر نظامی بود و در ابتدا به عنوان یک اصطلاح نظامی بوده است[۳] و سپس با رشد فضای رقابتی، به حوزه علوم مدیریتی، سیاسی، اقتصادی، صنعتی و فرهنگی نیز وارد شد. این واژه، در لغت به معنای: برنامه، سیاست، نقشه، تدبیر، فرماندهی، رزم آرایی و علم اداره کردن عملیات آمده است[۴] و در اصطلاح، به معانی: روش یا سیاستی کلی برای نیل به مقصود، هنر طراحی و آرایش نظامی، تعیین خط مشی کلی، هنر توسعه و به کارگیری بهتر امکانات در جهت نیل به هدف در مقابل دیگران، به کار رفته است[۵] و به صورت خلاصه، کلی ترین سخن در باره روش رسیدن به هدف می باشد.

همگرایی

همگرایی، در لغت به معنای پیوستگی و نزدیکی اعضا یا اجرای یک مجموعه با یکدیگر، اتحاد، تقارب آمده و در برابر واژه «واگرایی» قرار دارد که به معنای دورشدن اجزای یک مجموعه از همدیگر، تفرق و پراکندگی است.[۶] از کلمات همسو و هم معنا با این واژه می توان به: اتحاد، تقارب، همبستگی، هم آهنگی و هم داستانی اشاره کرد که منظور از آن ها، وابستگی، پیوند، اتصال یا ارتباط بین دو یا چند چیز، مشارکت و همراهی می باشد.[۷]

برای فهم معنای اصطلاحی «همگرایی»، باید از واژه های مشابه و نزدیک به آن مانند «وحدت» کمک گرفت. این واژه، از کلمات کلیدی و نزدیک به کلمه «همگرایی» است که در اصطلاح بزرگان و دانشمندان اسلامی عبارت است از: «همبستگی مسلمانان بر پایه مشترکات دین اسلام که در عین حفظ و رعایت مرزها، به منزله مجموعه واحد به شمار آیند.»[۸]

۳. راهبردهای امام

مهم ترین راهبرد امام صادق(ع) برای ایجاد انسجام اسلامی را می توان در یکرنگی و همسانی در مراسم دینی، تحکیم پیوندهای اجتماعی و اعتدال مذهبی جست وجو کرد که برای تحقق هرکدام، راهکار جداگانه ای در پیش گرفتند.

۳-۱. یکرنگی و همسانی در مراسم دینی

یکی از مهم ترین راهبردهای اجتماعی امام صادق(ع) تلاش برای همسانی مسلمانان در آیین ها و مراسم اجتماعی و دینی بود که برای تحقق آن، از راهکارهای متفاوتی همانند حضور در نماز جمعه و جماعت و عیدین و مراسم حج استفاده می کردند؛ مناسکی که یکرنگی و همسانی مسلمانان را نمود عینی بخشیده، بر انسجام آنان می افزاید.

توجه به این نکته لازم است که برپایی عبادات و شعائر دینی در بیشتر دوران زندگانی ائمه اطهار(ع) تحت اشراف مخالفان و رقبای سیاسی فکری و احیاناً دشمنان اهل بیت(ع) قرار داشته است؛ ولی آن بزرگواران ضمن دعوت همگانی مسلمانان به حضور در اجتماعات و حفظ وحدت اجتماعی و اخوت دینی، خود نیز بدان پایبند بودند و همواره عموم مسلمانان، به ویژه شیعیان را نیز به حضور در این گونه اجتماعات تشویق و ترغیب می‎کردند. این تأکیدات و سفارشات، می‎توانست پدیدآورنده اتحاد و انسجام بین مسلمانان و از بین برنده واگرایی در بین آن ها باشد.

۳-۲. نماز جماعت

در فرهنگ اسلامی، نماز جماعت به عنوان یکی از راهکارهای اساسی برای تحقق انسجام اسلامی، از جایگاه والایی برخوردار است و در سخنان و رفتار معصومان(ع) نیز بر آن تأکید و سفارش‎ شده است.

امام صادق(ع) گرچه عملکرد مدعیان خلافت را به نقد می کشیدند و همواره در جهت اصلاح امور مسلمانان دیدگاه‎های اصلاحیخویش را ابراز می‎داشتند، اما از آن جا که همراهی با مسلمانان در انجام اعمالی همچون نماز جماعت حفظ وحدت و یکپارچگی مسلمانان را در پی دارد، به اجتماع مسلمانان و حضور در نماز جماعات آنها اهتمام ویژه ای نشان می دادند.

امام صادق(ع) علاوه بر شرکت در نماز جماعت مسلمانان، به یاران و و دوستان خویش نیز سفارش می‎نمودند که در انجام این فریضه و حضور در جمع مسلمانان اهتمام داشته باشند و و در صورت امکان، بر عهده گرفتن امامت جماعت و حتی اذان گفتن را توصیه کرده، فرمودند: امام جماعت و مؤذن آن ها باشید تا بگویند این ها جعفری هستند؛ خداوند جعفر بن محمد را رحمت کند که یارانش را خوب تربیت کرده است.[۹]

ایشان شیعیان را به مشارکت در نماز عامه ترغیب نموده، تأکید کردند تا از شرکت در نماز جماعت مخالفان فکری و مذهبی دریغ نورزند. ایشان در باره اهمیت نمازگزاردن با مخالفان مذهبی می‎فرمودند: «هرکه با آن ها (مخالفان) نماز بگزارد، گویا با رسول خدا در صف اوّل نماز گزارده است.»[۱۰] و در روایتی دیگر، ثواب آن را مانند شمشیرکشیدن در راه خدا معرفی کرده[۱۱] و در جای دیگر، آن را سبب آمرزش گناهان دانسته اند.[۱۲]

امام صادق(ع) به حضور در جماعت مسلمانان، به ویژه مخالفان فکری و مذهبی تأکید داشته، حتی نماز فرادا در جمع آنان را همانند اقتدا در نماز جماعت معرفی کرده، فرموده اند:

هنگامی که داخل در جماعت آنان شوی، اگر چه اقتدا هم نکنی، اجر و حساب تو همانند کسی است که به جماعت پیوسته و به نماز اقتدا کرده باشد.[۱۳]

ایشان خطاب به یکی از اصحاب خود که از امام جماعتی پرسیده بود که علاوه بر مخالفت مذهبی با شیعیان دشمنی می‎ورزد، فرمودند:

آنچه او گوید، بر تو نگیرند. به خدا سوگند، اگر تو راستگو باشی، از او به مسجد سزاوارتری. پس، نخستین کس باش که بدان وارد می‎شود و آخرین کس که از آن خارج می‎گردد و رفتارت را با مردم زیبا گردان و به نیکی سخن بگو.[۱۴]

۳-۳. نماز جمعه و عیدین

اقامه نماز جمعه و عیدین، یکی از روش‎های مهم برای رسیدن به اتحاد و انسجام اسلامی می‎باشد؛ زیرا در این حرکت زیبا و وحدت آفرین، آنچه بسیار جلوه‎گر و نمایان است، اجتماع و حضور یکپارچه و یکرنگ و همسان مسلمانان از طبقات مختلف اجتماعی و گروه ها و مذاهب مختلف برای عبادت پروردگار متعال می باشد. در اهتمام به شرکت در نماز جمعه از سوی امامان:، همین بس که آنان مسافرت قبل از اقامه جمعه را در آن روز، مکروه می‎دانستند و حتی به مردم سفارش می‎کردند که برای جلوگیری از بی‎نشاطی و ضعف بنیه و به منظور آمادگی بیشتر برای حضور در نماز جمعه، از مصرف چیزهایی که سبب ضعف می شوند، پرهیز کنند.[۱۵]

امام صادق(ع) در باب اهمیت برگزاری و شرکت در نماز جمعه می‎فرماید: هر گامی که به سوی نماز جمعه برداشته شود، خداوند بدنش را بر آتش حرام می‎سازد.[۱۶]

اهتمام و توجه خاص آن حضرت در خصوص شرکت و حضور در نماز جمعه، در بین اصحاب و پیروان خویش به گونه‎ای بود که اصحاب گمان می‎بردند این کار، یک وظیفه‎ای است که باید تنها در بین پیروان آن حضرت و در گروه خودشان اقامه گردد. در همین باره، زراره بن اعین (۱۵۰ق) می گوید: امام صادق(ع) ما را به نماز جمعه تشویق کردند؛ تا آنکه گمان بردیم او می‎خواهد که نزدش برویم [و با او اقامه نماز کنیم]. پس، گفتیم: فردا بیاییم؟ فرمودند: نه، نماز جمعه خودتان مورد نظر من بود.[۱۷] بنابراین، معلوم می شود منظور امام، حضور در نماز جمعه عمومی مسلمانان بوده که عمدتاً توسط مخالفان مذهبی اقامه می شده است.

با توجه به روایاتی که بر حضور در نماز جمعه همراه با سایر مسلمانان از مذاهب مختلف تأکید دارند، روشن می گردد که مربوط به زمانی نیست که آن بزرگواران بر اقامه نماز جمعه و یا عیدین اختیار و نظارت کامل را داشته اند. ائمه اطهار(ع) حضور در جماعات مسلمین را یک راهبرد و روش مهم در جهت حفظ اصل و اساس این فریضه، و همچنین در جهت ایجاد وحدت وانسجام بین مسلمانان قلمداد می‎نمودند و از همین روست که عموم مسلمانان را به شرکت در آن تشویق و ترغیب می کردند.

۳-۴. حج

بی تردید، مراسم عظیم حج، یکی از مسائل عبادی، اجتماعی و سیاسی آیین مقدّس اسلام است که در میان فرایض و دستورهای دین، کمتر فریضه ای مانند حج، مورد توجه و سفارش قرآن و اهل بیت(ع) قرار گرفته است و از جمله برنامه ها و شعایر دینی مسلمانان است که پیوندهای عاطفی، اجتماعی و مذهبی استواری را بین پیروان مذاهب مختلف اسلامی فراهم آورده، زمینه ساز انسجام اسلامی به شمار می آید.

این عبادت اجتماعی و کارکرد همسان ساز وحدت آفرین آن، همواره در سیره و روش اهل بیت(ع) مورد توجه بوده و تأکیدات فراوانی نیز بر آن شده است؛ به گونه ای که در صورت سستی مردم، وادارکردن آنان به انجام حج و حتی تأمین هزینه آنان را از وظایف والی و حاکم بیان کرده اند. امام صادق(ع) در این باره فرموده: اگر مردم حج را فرو گذاشتند، بر والی و حاکم واجب است که آنان را به شرکت در مراسم حج و ماندن تا آخر مراسم در مکه، مجبور نماید.[۱۸]

همان طورکه ملاحظه می گردد، این روایت و روایات دیگری از این دست، بیانگر اهتمام بزرگان شیعه به انسجام اسلامی بوده است؛ به گونه ای که زمامداران وقت را به اجبار مردم به انجام این فریضه و حتی تأمین هزینه سفرشان از بیت المال سفارش می کردند.[۱۹]

وفاق و همدلی و اتحاد و اخوت بین پیروان مذاهب اسلامی، از مهم ترین دستاوردهای مراسم عظیم حج است که امام صادق(ع) بر آن تأکید داشته، در بیان فلسفه تشریع حج فرمودند: خداوند حج را تشریع کرد تا مردم از شرق و غرب، گرد هم آیند و یکدیگر را بشناسند و از حال یکدیگر باخبر شوند.[۲۰]

نگاهی گذرا به تاریخ اسلامِ پس از پیامبر(ص) و حج گزاری ائمه اطهار(ع) و یارانشان، این مطلب را آشکار می سازد که حاکمیت و اجرای مراسم حج، همواره در اختیار اهل سنّت بوده و خلفا که عموماً مخالف ائمه: بودند، خود به صورت مستقیم و یا با انتصاب امیری، بر اعمال و مواقف حج نظارت می کردند؛[۲۱] ولی در طی این سال ها، گزارشی که حاکی از مخالفت آن بزرگواران و اصحابشان با عامه مسلمانان در برپایی مراسم حج بوده باشد، دیده نشده است؛ بلکه همواره هماهنگ با دیگر مسلمانان این مراسم را به جای می آوردند. امام صادق(ع) نیز با توجه به این نکته با امیرالحاجی که حکومت تعیین کرده بود، همراهی نموده و حتی یک بار هم گزارش نشده است که امام با امیرالحاج مخالفت کرده باشند و حتی گزارش هایی از راهنمایی امیران حج توسط امام صادق(ع) حکایت می کنند؛ چنان که حفص (۱۹۶ ق) نقل می کند که امام جعفر صادق(ع) در ایام حج در موقف (عرفات) وقوف نمودند. آن گاه هنگامی که حجاج عرفات را ترک می کردند، آن حضرت از شتر خویش پیاده شد. فردی هم که در آن سال هدایت حجاج را به عهده داشت، در کنار آن حضرت توقف نمود و حضرت خطاب به او فرمودند: «توقف نکن که امیر الحاج نباید هنگامی که مردم را حرکت می دهد، توقف کند.»[۲۲] بنابراین، آن حضرت و اصحابشان در حرکت به سوی عرفات و وقوف در آن جا و در مشعر و حرکت از آن دو مکان و سایر اعمال حج، از دستورهای امیرالحاج اطاعت می نمودند و به نظر شخصی خویش عمل نمی کردند.

همچنین، از گزارش هایی که در باره انجام حج توسط امام صادق(ع) همراه با سایر مسلمانان وارد شده و سیره و روش آن حضرت را در همراهی با سایر مسلمانان خبر می دهند، چنین برمی آید که وحدت اجتماعی و برادری دینی، از مهم ترین اهداف آن حضرت بوده و موسم حج و برنامه های آن را ابزار مهمی برای تحکیم این پیوند می شمردند و از آن برای تحقق این مهم استفاده می کردند.

۴. تحکیم پیوندهای اجتماعی

یکی از مهم ترین راهبردهای اجتماعی امام صادق(ع) برای ایجاد انسجام اسلامی را می توان تلاش برای تحکیم پیوندهای اجتماعی دانست که برای تحقق این مهم، ضمن مدارا با مخالفان و پرهیز از ناسزاگویی، بر پیوند عاطفی مسلمانان با یکدیگر تأکید می کردند.

۴-۱. پیوند های اجتماعی و عاطفی با مسلمانان

زندگی اجتماعی انسان ها و وجود روابط اجتماعی بین یکدیگر، یک امر طبیعی و لازمه اجتماعی بودن انسان است، امام صادق(ع) با توجه به این نیاز اجتماعی، به گونه ای در جامعه اسلامی عمل می نمودند که ارتباطات اجتماعی بین مسلمانان برقرار گشته و از این طریق، به هدف مهم وحدت و اتحاد اسلامی نایل آیند. ایشان یاران خود را نیز به داشتن رابطه نیکو با مردم توصیه کرده و حتی سطح رابطه آنان را نیز در نظر داشتند.

آن حضرت آمیختن با مردم و یاری آنان را توصیه کرده و فرمودند:با مردم درآمیزید و نزدیکشان شوید و آنان را یاری کنید و از آنان دوری نگزینید و به آنان چنان سخن بگویید که خداوند بدان امر فرموده است: «به مردم سخن نیکو بگویید».[۲۳] در روایتی دیگر، محمد بن مسلم (۱۵۰ق) از امام صادق(ع) نقل می کند که آن حضرت فرمودند: با مردم با اموری که با آن آشنایند، بیامیزید و از اموری که با آن آشنایی ندارند و آن را ناخوش می دارند، بپرهیزید.[۲۴]

تأکید امام صادق(ع) بر پیوند با مردم و تصریح به پرهیز از آنچه سبب ناخوشنودی آنان می شود، بیانگر اهمیت پیوندهای اجتماعی از دیدگاه امام صادق(ع) و نقش آن در همگرایی جامعه اسلامی است.

یکی از مهم ترین راه های پیوند اجتماعی و عاطفی میان مسلمانان، توجه به حال آنان و همراهی و حق شناسی به هم کیشان است. امام صادق(ع) شیعیان را به عیادت بیماران و شرکت در تشییع جنازه مسلمانان فراخوانده، آن را نشانه حق شناسی دانسته اند و در پاسخ کسانی که پرسیدند: چگونه با مخالفان مذهبی رفتار کنیم، آنان را به پیروی از سیره پیشوایان دعوت کرده، فرمودند: به پیشوایانتان بنگرید؛ آنان که به ایشان اقتدا می کنید و آنچه را انجام می دهند انجام دهید. به خدا سوگند که آن ها از بیمارانشان عیادت می کنند و در تشییع جنازه آنان شرکت می کنند.[۲۵]

این سخن امام(ع) و ترغیب به تبعیت از پیشوا، بدین معناست که خود امام چنین رفتاری دارند و بر همین اساس، شیعیا