خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل چگونگی مواجهه امام صادق (علیه السلام) با فرقه ها و جریانات فکری انحرافی

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل چگونگی مواجهه امام صادق (علیه السلام) با فرقه ها و جریانات فکری انحرافی :

مقدمه

امامان دوازده گانه هر کدام در شرایط خاصی می زیستند، در این بین امامت امام صادق (علیه السلام) همزمان با سال های پایانی حکومت بنی امیه و سال های آغازین حکومت بنی عباس بود. از آنجا که حکومت بنی امیه در این سالها رو به ضعف و سقوط می رفت و بنی عباس نیز استقرار پیدا ننموده بودند و علاوه بر آن در ابتدای حکومت خود برای جلب نظر بیشتر منش سرکوب را نداشتند، به امام صادق (علیه السلام) فرصتی دست داد که نهضت علمی و فرهنگی بزرگی را شروع نماید و در مقابل فرقه ها و نحله هایی که در این دوران بیش از هر عصر و زمان دیگری وجود داشت مقابله نماید. مطالعه سیره امام صادق (علیه السلام) نشان می دهد که آن حضرت دو نوع برخورد، یعنی برخورد هدایتی و برخورد تدافعی، در برابر این فرقه ها و نحله ها داشته است. بنابراین، پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که امام صادق (علیه السلام) چگونه مواجهه ای با فرقه ها و جریانات فکری انحرافی داشته است؟

ظهور فرقه های و نحله های انحرافی اختصاص به عصر دوره ی بخصوصی ندارد بلکه همواره شاهد ظهور فرقه های و نحله های انحرافی مختلفی هستیم. ائمه (علیهم السلام) و از جمله آنها امام صادق (علیه السلام) به عنوان الگوی برتر شیعیان در تمام ادوار تاریخی بوده و هستند. بنابراین، شناخت سبک امام صادق (علیه السلام) در مواجهه با جریانات فکری و فرقه های انحرافی لازم و ضروری است تا راه و روش صحیح تبلیغ در امر دین، راه های شناخت مسلکهای انحرافی و نوظهور، چگونگی مقابله با فرقه های مختلف و… را با الگو قرار دادن آن حضرت در چگونگی مواجهه اش دانست و مانع از اشاعه ی الگوهای نامناسب از رفتارها وعملکردهای نامناسب و محرومیت از الگوهای برتر در جامعه شد.

این مقاله با روش توصیفی و با مراجعه به کتب روایی و تاریخی ابتدا توضیح مختصری از نوع برخورد امام صادق (علیه السلام) با فرق و جریان های فکری داده سپس هر کدام از این روش های برخورد را که در غالب های متفاوتی از جمله: بحث، مناظره،، توضیح مطالب، تحریم مجالست، تکذیب عقاید و تکفیر مخالفان و… می باشد را مورد بحث و بررسی قرار داده است.

طرح بحث

عصر امام صادق (علیه السلام) عصر جنبش فکری و فرهنگی بود. از یک طرف شور و شوق علمی بی ساقه ای پدید آمده و از طرف دیگر فرقه هایی همچون: معتزله، جبریه، غلات (حیدر، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۱۳و۱۲۶) و…پدید آمده بودند که هر کدام عقاید خود را ترویج می کردند. در چنین اوضاعی می طلبید امام صادق (علیه السلام) به عنوان امام عصر، سکوت نکرده و مواجهه درست و سازنده ای را در برابر فرقه ها و نحله های نو ظهور از یک سو و جریان های فکری از سوی دیگر داشته باشند. مطالعه سیره امام صادق (علیه السلام) نشان می دهد که آن حضرت دو نوع برخورد را در برابر این فرق و جریان های فکری داشتند.

۱. برخورد هدایتی از طریق، تاسیس دانشکاه و تربیت افراد مستعد، احیای حدیث، تبیین و گسترش فقه آل محمد، توضیح مطالب، روشنگری و بحث و گفتگو، اعزام مبلغان، بحث – مناظره و بیانات و رهنمودهای کلی با رهبران مکاتب.

۲. برخورد دفعی از طریق، تحریم مجالست، قطع رابطه، تکذیب عقاید، لعن و به طور کلی تکفیر مخالفان.

۱. امام صادق (علیه السلام) و برخورد هدایتی و جذب مخالفان

یکی از شیوه های مهم برخورد امام صادق (علیه السلام) با فرقه ها و جریانات فکری انحرافی برخورد هدایتی و جذب مخالفان بوده است. این نوع برخورد همان شیوه بحث، مناظره، روشنگری و توضیح مطالب و… میباشد که امام و شاگردانش با صبر و بردباری آن را دنبال کرده و به اقناع طرف مقابل اقدام می نمودند. گاه می شد، گفتگو و مناظره صورتی جدلی به خود می گرفت و آن در زمانی بود که اشخاص در مسیر اعتقادات خود تعصب ورزیده و از طریق منطق و اعتدلال خارج می شدند. (معارف، ۱۳۷۴، ص۲۹۰ و۲۹۱).

امام علاوه برخود، تنی چند از شاگردان خود را مامور تماس و گفتگو با مخالفان مذهب کرده و در بسیاری از موارد از آن ها می خواست تا گزارش کارهای خود را به سمع آن حضرت برسانند و در صورت لزوم رهنمودهایی لازم را به آنان ارائه می کردند (کلینی، ۱۴۰۱ ق، ج۸، ص۹۳).

بنابراین امام نسبت به هر کسی که اندک امیدی در هدایت او احتمال می داد برخوردی هدایتی کرده و در مرحله جذب او به مکتب اسلام به نوع عقیده وی کاری نداشته اند.

۱ -۱. امام صادق (علیه السلام) و تأسیس دانشگاه و تربیت افراد مستعد

یکی از مواضع مهم هدایتی امام صادق (علیه السلام) تاسیس دانشگاه و تربیت افراد مستعد در این دانشگاه بوده است. همه ائمه اطهار (علیهم السلام) از موقعیت زمانی یکسان و مناسب جهت ابلاغ و انجام رسالت الهی خویش برخوردار نبودند. امام سجاد (علیه السلام) در مورد شرایط زمان خویش و مخاطبان خود می فرماید:

«نمی دانیم با این مردم چه کنیم؟ اگر برای آنها از رسول خدا حدیث بگوییم، می خندند(مسخره می کنند) و اگر سکوت کنیم، ما را رها نمی کنند»، (همان، ج۱، ص۲۱۳).

در حالی که شرایط زمان امام سجاد چنین است، در زمان امام صادق (علیه السلام) شرایط بسیار خوبی جهت نقل روایات، برگزاری جلسات تدریس و تشکیل مناظره در مکانهای مختلف مخصوصا مکانهای اجتماع مسلمانان مانند: مساجد، موسم حج، وغیره به وجود آمده بود. خفقان اموی بسیار کاسته شده و قدرت آنها رو به زوال بود. بنی عباس نیز به دنبال سرکوب مخالفان خود برای تشکیل حکومت مشغول بود لذا کسی مانع تشکیل جلسات بحث و تدریس امام نمی شد. بنابراین امام صادق تنها کسی است که به تشکیل حوزه درسی و جلسات مناظره بسیار گسترده، تربیت شاگردان و نشر تفکر شیعی مبادرت می ورزد.

هرگاه مراقبت و کنترل حکومتها بر طرف می شد، کوفه، بصره، واسط و حجاز نیز نخبگان خود را به مدینه و به محضر درس امام صادق (علیه السلام) گسیل می داشت. (حیدر، همان، ج۱، ص۳۳۸).

امام صادق (علیه السلام) با توجه به فرصت مناسبی که فراهم آمده بود حوزه وسیع علمی و دانشگاه بزرگی را بر پا کرد که شاگردان برجسته ای همچون: هشام بن حکم، زراه، جابرن حیان، که بیش از دویست جلد (ابن ندیم، ۱۳۸۱، ص۵۱۲ و۵۱۷).

در زمینه علوم گوناگون بخصوص رشته های عقلی و طبیعی و شیمی تصنیف کرده بود که به همین خاطر به پدر علم شیمی شهرت یافت، (پیشوایی، ۱۳۸۶، ص۳۵۷) تربیت یافتند و توانستند هر کدام به عنوان مهره قوی در برابر افکار و مسلک های انحرافی باشند و از ارزشهای اسلامی و الهی جانانه دفاع کنند. شاگردان امام صادق (علیه السلام) در دانشگاه بزرگ جعفری تنها منحصر به شیعان آن حضرت نبود بلکه عظمت علمی و شخصیت آن حضرت سر بزرگان اهل سنت را نیز در برابرش فرود آورد و به این ترتیب بسیاری از بزرگان اهل سنت از محفل امام کسب فیض نموده اند و در بیانات خود شاگردی خود را موجب افتخار می دانند. علمایی چون مالک بن انس، شعبه الحجاج، سفیان ثوری، وهب بن خالد ابوحنیفه و… از این جمله اند. (شهر آشوب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۴۸).

مالک درباری امام صادق (علیه السلام) گفته است: «هیچ چشمی برتر از جعفر بن محمد ندیده است».

ابوحنیفه گفته است:

«لَولا السنَتانِ لَهَلَکَ نُعمانُ، (حیدر، همان، ج۱، ص۳۳۸)؛

اگر آن دو سالی که از خدمت امام صادق (علیه السلام) استفاده کردم نبود هلاک می شدم».

جملات ابوحنیفه و مالک بن انس به خوبی روشنگر موضع مناسب امام صادق (ع) در برابر سران اهل سنت می باشد.

حرکت انتقال علوم از اقصی نقاط جهان به سرزمینهای اسلامی و ترجمه آثار علمی یونیانیان، ایرانیان و قبطیان از اروپا، ایران و مصر، باعث توسعه فکر مسلمانان و دانشمندان آنها به کسب علوم شد. همه این شرایط دست به دست هم داد تا امام صادق (علیه السلام) را در تشکیل چنین حوزه درسی یاری دهد که از نظر کمیت بسیار گسترده و از نظر کیفیت دارای شاخه های متعدد علوم بود و شامل حدیث، تفسیر، و دیگر علوم نقلی تا فلسفه، جغرافیا، طب، و… می شد. (حسینی میرصفی، ۱۳۸۴، ص ۱۵۷ ۱۵۸).

مجموع شاگردان امام صادق (علیه السلام) بالغ بر چهار هزار نفر بودند. (حسینی، ۱۳۸۷، ج۲، ص۱۶۵) و بیش از پانصد وسه کتاب نوشتند. (همان، ص۱۶۵ و ۱۶۶).

از جمله شاگردان امام، پیشوایان مذاهب معروف اسلام چون مالک بن انس، ابوحنیفه، سفیان ثوری، سفیان عییینه، محمد بن حسن شیبانی، سعید بن حجاج و… بودند، (حیدر، ج۳، ص۵۰ و ۶۶).

امام صادق (علیه السلام) باب علم را در فلسفه، کلام، ریاضیات و شیمی و….گشود. (ابن خلکان، ۱۳۶۴، ج۱، ص۲۹۱ و ۳۲۷).

در فلسفه وکلام مومن طاق، مفضل بن عمر، هشام بن حکم، هشام بن سالم. در ریاضیات و شیمی جابربن حیان در فقه و اصول و تفسیر، زراه بن اعین، محمد بن مسلم، جمیل بن دراج، حمران بن اعین، ابو بصیر، اَبان بن تَغلِب و جابربن زید جُعفی کوفی (حیدر، همان، ج۱، ص۴۴۵) افراد برجسته ی هر یک از این حوزه های علمی بودند. (حسنی، ۱۳۸۷، ج۲، ص۱۶۷).

بنابراین، امام صادق (علیه السلام) با این دو روش مهم توانست موضع مناسبی را در برابر فرقه های انحرافی داشته باشد.

۱ -۲. امام صادق (علیه السلام) و احیای حدیث

حدیث به عنوان گفتار معصوم در فرهنگ اسلام از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و پس از قرآن، مهمترین و معتبرترین منبع شریعت مقدس اسلام در اصول، فروع و اخلاقیات است. و حتی در بسیاری از موارد، فهم و درک مراد و مقصود آیات کریمه قرآن، بویژه متشابهات آن، بدون گفتار معصوم که به عنوان تفسیر آیه القا شده، امکان پذیر نیست. متأسفانه این منبع سرشار اسلامی پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از سوی گردانندگان دستگاه خلافت گاهی به بهانه اختلاط با قران و گاهی به بهانه رها ساختن قران مورد بی مهری قرار گرفت. این سیاست، تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز؛ یعنی اواخر قرن نخست هجری دنبال شد. در نتیجه، فضای فرهنگی جامعه اسلامی از عطر روح بخش سخنان پیامبر و جانشینان آن حضرت تهی گشت. امام صادق (علیه السلام) با استفاده از فرصت، بخش مهمی از فعالیت های خود را به احیای حدیث اختصاص داد و بدین ترتیب میراث ارزشمندی از خود برجای گذاشت و فرهنگ غنی اسلام را با احادیث خود غنای بیشتری بخشید.

علامه طباطبایی می نویسد: «احادیثی که از صادقین یعنی از امام پنجم و ششم مأثور است از مجموع احادیثی که از پیامبر اکرم و ده امام دیگر ضبط شده است بیشتر است». (طباطبائی، ۱۳۷۵، ص۱۴۰). هم اکنون به کمتر مسأله اعتقادی، فقهی، تفسیری و اخلاقی برمی خوریم که از امام صادق(علیه السلام) حدیثی درباره آن وجود نداشته باشد. بنابراین می توان گفت امام صادق (علیه السلام) با احیای احادیث توانست جلوی بسیاری از انحرافات فکری و اشاعه فرقه های انحرافی را که ناشی از خلاء احادیث مربوط به مسائل اعتقادی، فقهی، تفسیری، اخلاقی و وجود احادیث جعلی بوده است را بگیرد.

۱ -۳. امام صادق (علیه السلام) و تبیین و گسترش فقه آل محمد (ص)

تبیین و گسترش فقه آل محمد یکی دیگر از مواضع مهم امام صادق (علیه السلام) در برخورد با فرقه ها و جریان های فکری انحرافی بوده است. امام صادق (علیه السلام) با تلاش پی گیر و با روایاتی که از پدرانش نقل می کرد، فقه اسلام را به صورتی منظم و منسجم در آورد و برای آن اصول و مبانی قرار داد که منبع و مبنای بسیاری از قوانین و فروع فقهی گردید. هم اکنون بیش از ۱۵۰ قاعده مهم فقهی و اصولی وجود دارد که مورد استناد فقها در ابواب و کتابهای مختلف فقهی و اصولی قرار میگیرد و هزاران مسأله و فرع فقهی از آنها استخراج می شود. بیشتر این قواعد به وسیله امام صادق (علیه السلام) عرضه شده است. او خود در این زمینه به یارانش فرمود:

«إنّما عَلَینا أنْ نُلْقی إلَیکمُ الاُصولَ، و علَیکم أنْ تُفَرِّعوا، (محمدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمه، ج۲، ص ۵۲۴)؛

وظیفه ما القاء و عرضه اصول و قواعد کلی برای شما است ولی تفریع (و تطبیق آنها بر موارد و مصادیق و استخراج فروع و احکام جزیی از آنها) برعهده شما خواهد بود».

امام روش های علمی جدیدی را به کار برده و برای فقه و اصول قواعدی وضع کرد تا شاگردانش با ملکه اجتهاد و قوه صحیح استنباط در برابر اجتهاد و بی اساس و سطحی مکتب خلفاء آشنا شوند. (حسنی، ج۲، ص۱۶۷).

امام صادق (علیه السلام) با این دو روش مهم باعث احیای مکتب اسلام و مذهب تشیع گردید و به نام احیاگر و موسس مذهب جعفری شهرت یافت.

۱ -۴. امام صادق (علیه السلام) و توضیح مطالب، روشنگری، بحث و گفتگو

از دیگر مواضع مهم هدایتی امام صادق (علیه السلام) توضیح مطالب، روشنگری، بحث و گفتگو با رهبران مکاتب مختلف بوده است. امام صادق (علیه السلام) برغم کشمکش ها و اختلاف فکری موجود، موفق شد با تعلیمات و راهنمایی های لازم، پیروان خود را از فرو افتادن در دام جریانات فکری آنها حفظ کند. آن حضرت درگیر و دار جدال فکری بین جبریها و قدَری ها با بیان جمله:

«لا جَبرَ و لا تَفویضَ وَلکِن اَمرَ بینَ اَمرَینِ، (ابن حزم، ج۴، ص۲۰۴و۲۰۵)؛ نه جبر درست است و نه تفویض، بلکه امری است میان آن دو»، هر دو تفکر انحرافی «اشاعره» و «معتزله» را که یکی قائل به جبر و دیگری قائل به تفویض بود، نفی کرد و با این رهنمود، پیروان خود را از آشفتگی و حیرت و فرو افتادن در دام آنها رهایی بخشید. امامان (علیهم السلام) از جمله امام صادق (علیه السلام) در تعلیمات خود، همواره بر این نکته تأکید داشتند که ایمان و اعتقاد قلبی تؤام با عمل است.به عنوان نمونه از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد حقیقت ایمان چیست؟ فرمود: «ایمان عبارت است از اعتقاد قلبی، اقرار زبانی، و عمل به اعضا و جوارح»، (مجلسی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳).

همچنین آن حضرت در برابر جریان منحرف کیسانیه موضع گرفت و با بیانات و سخنان روشنگرانه ی خود ضمن ابطال پندار آنان، افراد گمراه شده را که زمینه ی اصلاح و بازگشت به حق در آنان وجود داشت، هدایت کرد.«حیّان سراج، یکی از سران کیسانیّه به حضور امام صادق (علیه السلام) رسید. امام صادق (علیه السلام) از او پرسید: ای حَیّان! نظر اصحاب و یارانت درباره محمد حنیفه چیست؟ گفت: می گویند: او زنده است و روزی می خورد فرمود: پدرم برای من نقل کرد که وی جزو افرادی بوده است که به هنگام بیماری محمّد به عیادتش رفته و (بعد از مرگش) چشمانش را فرو بسته و او را در داخل قبر نهاده است». (ابن بابویه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۶؛ طوسی، ج۲، ص۶۰۴).

امام در سخنی دیگر فرمود: «محمد بن حنیفه نمرد، مگر آن که به امامت علی بن حسین (علیه السلام) اعتراف کرد»، (همان).

سید حمیری، شاعر نامی شیعی می گوید: «من در ابتدا به امامت محمد بن حنفیه معتقد بودم و مدتی درگمراهی بسر می بردم؛ تا آن که خداوند شرف حضور جعفر بن محمد را نصیبم کرد و به وسیله او مرا از آتش نجات داد و به راه مستقیم هدایتم کرد»، (مجلسی، ج۴۲، ص۷۹).

برای طرد غلات از جامعه ی شیعه نیز، عقایدشان را مورد انکار قرار داده و برای سنجش نقلها و گفته های خود، از شیعیان می خواست «کتاب الله» را میزان قرار دهند. و می فرماید:

«آنچه را که از ما روایت می کنند جز آن جه را که موافق قول خدا و رسول بوده و یا شاهدی از سخنان پیشین ما بر آنها داشته باشد نپذیرد. مغیره بن سعید در کتب پدرم احادیثی را وارد کرد که هرگز از پدرم نبود. از خداوند بترسید و آنچه را که از ما نقل کرده و مخالفت قول خدا و پیامبر ماست نپذیرد. ما وقتی حدیثی نقل می کنیم می گوییم: خداوند یا رسول او فرموده است»، (ابن شهر آشوب، ج۲، ص۲۸۶)

امام صادق (علیه السلام) در رویارویی با فرقه اسماعیلیه با بنیانگذاران این فرقه به مبارزه برخاست. آن حضرت، جمعی از بزرگان شیعه، حتی حاکم مدینه را بر اسماعیل گواه گرفت و گواهی فوت نوشتند تا جلوی معتقدان به حیات او را بگیرند و خود به صراحت به امام موسی کاظم (علیه السلام) وصیت کرد. البته این فرقه، پس از شهادت امام صادق (علیه السلام) شکل رسمی به خود گرفت. (جمعی از مؤلفان، ۱۳۸۴، ص ۲۵۵).

۱ -۵. امام صادق (علیه السلام) و بحث و مناظره و بیانات و رهنمود کلی با رهبران مکاتب

مناظره و احتجاج امام صادق (علیه السلام) در سطوح مختلف علمی با علمای فرق و دانشمندان مکتب های مختلف دینی و الحادی از جمله،”ابن ابی العوجا، ابو شاکر عصیانی، سفیان ثوری” و… بسیار جالب و حایز اهمیت است که این مناظرات یکی از مواضع قوی امام صادق (علیه السلام) در برابر مکاتب و فرق انحرافی بوده، امام نه تنها خود به این مناظرات می پرداخت و به سادگی اما در عین حال قوی و استوار به تبیین مسائل مطرح شده می پرداخت بلکه در عین حال به تربیت شاگردانی پرداخت که آنها نیز هر یک در رشته خاصی از علوم تبحر و تخصص یافته و به مناظره ای قوی پرداختند.این یک نمونه بارز اعزام مبلغ به خارج از مکه و مدینه بود. گاهی ماموریتهای تبلیغی شاگردان در خود مدینه یا مکه و هنگام مراسم حج بود. هنگامی که هیئت هایی از سایر بلاد اسلامی خدمت امام صادق (علیه السلام) می آمدند تا از محضر ایشان بهره مند شوند و یا به مناظره بپردازند، امام برای هر یک از اصحاب خویش وظیفه خاصی را تعیین می کرد تا وقتی امام جواب را به آنها محول کند، به پاسخ مسائل بپردازند. (حیدر، ج۲، همان، ص۵۰) به عنوان نمونه؛ امام «ابان بن تغلب» را برای مسائل فقهی، زراه بن اعین را برای مناظرات فقهی، «مؤمن طلاق» را برای بحث های کلامی و اعتقادی، و… امر می نمود. البته به آن معنا نیست که مومن طلاق در مباحث غیر از امامت مناظره نمی کرده و یا «ابان بن تغلب» روایت غیر فقهی ندارد و کاری جز فتوای دادن نداشته، بلکه غالب بحث ها و مناظراتشان در این زمینه بود. امام به تعدادی از اصحاب خویش نیز کمک مالی می نمود تا در شهرهای مختلف