خرید و دانلود فایل پی دی اف کامل پاورپوینت الگوی مدیریت بحران های سیاسی – اجتماعی از منظر امیرالمؤمنین علی (ع) PDF

بخشی از متن فایل پی دی اف کامل پاورپوینت الگوی مدیریت بحران های سیاسی – اجتماعی از منظر امیرالمؤمنین علی (ع) PDF :

۱. مقدمه

مقابل دو جبه کفر و ایمان، در بسیاری از آیات قرآن کریم بیان شده است. در جبه ایمان، پیامبران و مؤمنانی هستند که خواهان اجرای احکام دینی در جامعه هستند و در طرف دیگر کفار مستکبری وجود دارند که با حاکمیت دین بر جامعه مخالفاند. در قرآن کریم، به نمونههای متعددی از رویارویی و تش مستکبران برای مبارزه با حاکمیت دینی اشاره شده است. داستان مقابل حضرت موسی (ع) و فرعون و حضرت ابراهیم (ع) و نمرود نمونههایی هستند که نشان میدهند انسانهای متعالی که وظیف خود را ابغ رسالت الهی میبینند و در جهت حاکمیت دین بر جامعه تش میکنند، دائماً با انسانهای منحطی که خواهان فساد بر روی زمین هستند، درگیرند.

خداوند متعال در سور کافرون بر دائمیبودن مقابل این دو جریان استکباری و الهی تأکید میفرماید، چرا که همین جریان را رسول اکرم(ص) در صدر اسم و پس از آن حضرت (ص)، جانشینان برحقش ادامه دادند. در این زمینه، بسیاری از پژوهشگران حوز مطالعات تاریخ اسم کوشیده اند که وقایع تاریخی و سرنوشت ساز دوران حکومت ائم اطهار (ع) را بازشناسی و الگوهای مدیریتی ایشان را در مواجهه با جریانهای مختلف استخراج کنند؛ لیکن آنچه تاکنون مطرح شده، بیشتر تبیین تاریخی حوادث با غلب نگاه تاریخنگاری و شرححالی بوده است.

بهنظر میرسد یکی از روشهای تحقیق در این زمینه، تبیین دیدگاهها و مبانی نظری و اعتقادی هر فرد براساس تحلیل محتوای گفتارها و کردارهای او است؛ چراکه با درک گفتههای هر فرد و چینش منطقی کلمات او درکنار همدیگر و تحلیل محتوای آنها است که میتوان به درکی جامع از دیدگاههای آن فرد در رابطه با موضوع مورد مطالعه دست یافت، چنانکه امیرالمؤمنین (ع) در این باره میفرمایند: تکلموا تعرفوا فإن المرء مخبوء تحت لسانه. سخن بگویید تا شناخته شوید، چراکه انسان در زیر زبان خود پنهان است. (سیدرضی، ۰ ۶ ۳ ۱: حکمت ۲ ۹ ۳ )

ویژگی خاص این مقاله آن است که در آن، اوً یکی از مهمترین حوادث سیاسی اجتماعی دوران حکومت امیرالمومنین (ع) بررسی و سعی میشود الگوهایی در زمین مدیریت این نوع بحرانها استخراج شود، ثانیاً برخف کتب تاریخی و یا شرح حال نگاری که در آنها تنها از کلمات حضرت (ع) برای استنادات تاریخی استفاده میشود، از رویکرد تاریخی صرفنظر و صرفاً محتوای فرمودههای حضرت (ع) در این باره تحلیل و ازخل آنها، دیدگاهها و مبانی ایشان پیرامون نحو مدیریت این بحرانها استخراج شود. بنابراین، هدف از این تحقیق را میتوان تبیینی کلنگرانه و ساختاری از دیدگاههای حضرت (ع) و مبانی فکری ایشان درخصوص نحو مواجهه و مدیریت بحرانهای سیاسی اجتماعی در جامعه دانست؛ به عبارت دیگر، بررسی نحو مدیریت این جنگها که میتوان از آنها به عنوان یکی از مهمترین بحرانهای سیاسی اجتماعی در دوران حکومت حضرت (ع) تعبیر کرد و استخراج الگوها و مدلهای مدیریتی آن، هدفی است که در این مقاله تش میشود با تحلیل محتوای مجموع مکاتبات میان رهبران این دو جریان، به آن دست یافته شود.

۲. روش تحقیق

در این تحقیق که با هدف استخراج یک الگوی مدیریتی صورت گرفته، از روش «تحلیل محتوا» ( )content analysisاستفاده شده که روشی پژوهشی و علمی برای تفسیر «متن»( )text است و در طی آن، با تبیین مفاهیم موجود در بحث، ساختار مبانی فکری و عقیدتی و سیاسی مؤلف تشریح و برخی مسائل در این زمینه توضیح داده می شود. روش تحلیل محتوا درمورد متونی معنا پیدا می کند که برای انتقال پیام و مفاهیمی خاص نوشته شده و ماهیت مشخصی داشته باشند. این روش کمک میکند این مفاهیم بهشکلی نظاممند استخراج و بازیابی شوند.

لورنس باردن در کتاب خود با عنوان تحلیل محتوا اشاره میکند: تحلیل محتوا درحقیقت فن پژوهش عینی، اصولی و کمی به منظور تفسیر و تحلیل محتوا است و تفکر بنیادی تحلیل محتوا عبارت است از قراردادن اجزای یک متن (کلمات، جمت، پاراگراف ها و امثال آنها برحسب واحدهایی که انتخاب می شوند ) در مقوتی که ازپیش تعیین شده اند. (باردن، ۵ ۷ ۳ ۱: ۹ ۲ )

در این تحقیق، پس از مطالع انواع فنون روش تحلیل محتوا – که در منابع مختلف پیرامون آن بحث شده – فن تحلیل محتوای مضمونی بر مبنای واحد تقطیع جمت بهصورت کمی و کیفی و با تأکید بر کلیدواژههای اصلی و فرعی اتخاذ شده است .

در مرحل اول، جدولهای تحلیل محتوا تنظیم و سپس مقوت و مفاهیم، نقاط تمرکز و جهتگیریهای هر یک از نامهها استخراج شده است.

در مرحل دوم، با درج نامهها در جدولهای تحلیل محتوا، جهتگیریها و نقاط تمرکز هر یک از جمت تقطیعشده استخراج شده و درطی آن بالغ بر ۰ ۰ ۶ مضمون بهدست آمده است. فرایند تبدیل جمت به گزارهها و مضامین و استخراج جهتگیریها و نقاط تمرکز

هر متن و چگونگی یافتن مقوت و نتایج حاصل (که همان روش تحلیل محتوای این مقاله است)، به شرح زیر است:

۱- شمارش کلمات هر کدام از نامههای طرفین و درج در جدولهای مخصوص،

۲- یافتن کلمات اصلی هر نامه و فراوانی آنها براساس کلیدواژههای مشخص (شایان ذکر است که ابتدا کلی نامهها مطالعه و کلیدواژههایی جهت یافتن واژههای کلیدی نامهها انتخاب شده است)،

۳- تجزی کامل عناصر تشکیلدهند جمله و تقطیع جمت در جدولها بههمراه ترجمه (منظور از جمله، عبارتی است خبری که معنی کاملی داشته باشد و بهصورت مستقل مفهوم واحدی را بیان کند)،

۴- یافتن ارتباط میان عناصر جزئی جمله جهت یافتن موضوع اصلی و جهتگیری آن

(منظور از عناصر جزئی، همان موضوعات فرعی مطرحشده در نامه هستند که گرچه بهصورت مستقل جمله محسوب نمیشوند، از عناصر تشکیلدهند مفهوم جمله هستند)،

۵- تبدیل عناصر مرتبط در یک جمله به گزارهها و مضامین جهت یافتن موضوعات فرعی و نقاط تمرکز متن،

۶- طرح پرسشها و نکات قابل توجه متن در یادداشت نظری تحقیق (منظور، تحلیلهای توصیفی است که هرچند درقالب جدولهای تحلیل محتوا نمیگنجد، بههنگام نتیجهگیری بهکار میروند)،

۷- بررسی مجدد کلی جمت و مضامین آنها بهمنظور یافتن جهتگیری و عنوان کلی نامه،

۸- مقولهبندی مضامین و موضوعات فرعی مشترک در نامهها.

۹- تحلیل توصیفی نامهها براساس نتایج حاصل از تحلیلهای کمی درقالب جدولها و نمودارها،

۰ ۱- مدلسازی و ارائ نظریه براساس نتایج تحقیق.

این امور دهگانه درحقیقت روش تحقیق و عملکرد محقق در این مقاله است که در ابتدای کار و پس از مطالع روش تحقیق به صورت اجمالی مشخص شده و در طول تحقیق نیز به صورت تفصیلی، تبیین شده است. در این تحقیق، محتوا بهمعنای متون نوشتارها و مکتوباتی است که میان حضرت امیر (ع) و معاویه از ابتدای بیعت عمومی مردم با حضرت (ع) و آغاز حکومت ایشان در سال ۶ ۳ ه. ق تا پایان جنگ صفین و درخواست امام (ع) برای آزادی اسرای جنگی نوشته و مبادله شده و اکنون در منابع تاریخی موجود است.

۳. بحرانهای سیاسی اجتماعی دوران حکومت حضرت علی (ع)

موضوع اصلی و اساسی دانش جامعهشناسی، مدیریت بحرانهای اجتماعی است. به نظر گاستون بوتول، برجسته ترین پیشرفت ها در تفکرات مربوط به پدیده های اجتماعی، در دورانهای بحرانی یا هنگام بروز بحرانی ویژه رخ داده اند (آزاد ارمکی، ۶ ۷ ۳ ۱: ۹ ۶ ).

در دوران حکومت امیرالمؤمنین علی (ع)، سه جنگ داخلی برای آن حضرت (ع) پیش آمد: جمل، صفین و نهروان. این سه جنگ ناخواسته که ناکثین، قاسطین و مارقین بر امام (ع) تحمیل کردند، تحوت و بحرانهای بسیاری را در جامع اسمی ایجاد کرد و مانع از اجرای برنامههای انقبی و اصحی شد که حضرت (ع) برای دوران حکومت خود درنظر گرفته بودند.

در وقوع جنگ جمل، به سه عامل میتوان اشاره کرد: داعی حکومتخواهی، تابنیاوردن طلحه و زبیر در برابر عدل علوی و بهان عایشه برای خونخواهی عثمان. جنگ صفین نیز اگرچه به داعی حکومتخواهی و خونخواهی عثمان از طرف معاویه رخ داد، بهنظر میرسد عدم تحمل مقبولیت و مشروعیت حضرت علی (ع) و حسادت به ایشان، مهمترین عامل در بروز این جنگ بوده باشد. جنگ نهروان نیز بهعلت سرکشی و شورش خوارج در برابر سیاست حضرت (ع) در برخورد با موضوعات مختلف شروع شد و هرچند امام (ع) کوشیدند با راهکارهای مختلف شعل جنگ را خاموش کنند، درنهایت این جنگ بر ایشان تحمیل شد و حضرت (ع) ناخواسته به دفع این فتنه مجبور شدند.

به نظر می رسد نقط محوری که این سه جنگ را به همدیگر ارتباط می دهد، عداوت و دشمنی «بنیامیه» با حضرت علی (ع) باشد که در کم حضرت (ع) از آنان به «قاسطین « تعبیر شده است. بنیامیه از جمله مهمترین و تأثیرگذارترین مخالفان حکومت حق درطول تاریخ اسم بوده اند که اقدامات آنان، پیامدها و نتایج تأثیرگذاری در تاریخ داشته است و همانطور که حضرت علی (ع) نیز میفرمایند، خطر آنان، بیشتر از دیگر جریانهای مخالف حکومت بوده است: أ و إِن أخوف الفتنِ عندی علیکم فتن بنی أمیه فإِنها فتنه عمیاء مظلمه عمت خطتها؛ آگاه باشید که ترسناکترین فتنهها برای شما از نظر من، فتن بنىامیه است؛ فتنهای کور و ظلمانى که حکومتش همه جا فراگیر شده است. (سید رضی، ۰ ۶ ۳ ۱: خطب ۳ ۹ ).

معاویه، اولین کسی است که مخالفت خود را با بیعت حضرت علی (ع) آشکارا اعم کرد و پس از آن کوشید تا با فریب عوام (مردم شام، یمن و کوفه) و خواص ( مانند طلحه، زبیر، اشعث و عایشه) زمین شکل گیری بحران و آشوب را در قلمرو حکومت حضرت (ع) طراحی کند. درحقیقت باید گفت که طلحه و زبیر با پشتگرمی به معاویه و وعده های وی مبنی بر حمایت مالی و نظامی، به سمت قیام علیه امام (ع) حرکت کردند.

طلحه و زبیر از جمله شخصیتهای سیاسی و اجتماعی آن دوران بهشمار میآمدند که در کنار دیگر رقیبان، به حکومت و خفت پس از پیامبر(ص) طمع داشتند. آن دو با وجود سه خلیف پیشین نتوانستند به هدف دیرین خود دست یابند و پس از قتل عثمان، مجدداً به خفت طمع ورزیدند؛ اما با انتخاب حضرت (ع) از سوی مردم، امید آنان به یأس تبدیل شد. (مسعودی، ۴ ۷ ۳ ۱: ۲ / ۶ ۶ ۳ )

طلحه بن عبیدا نخستین کسی بود که با علی (ع) بیعت کرد و حتی بیعت مهاجران را نیز متعهد شد. پس از او نیز زبیر بن عوام و دیگر اصحاب رسول خدا (ص) دست همراهی و بیعت به سوی علی (ع) دراز کردند. البته از قول طلحه و زبیر ذکر شده است که از روی اجبار مدعی بیعت شده اند، درحالیکه گزارشهای تاریخی و نیز سخن امام (ع) در نهجالبغه، بیانگر اختیاریبودن این بیعت است. امام (ع) در نهجالبغه خطاب به آن دو میفرماید: فأقبلتم إِلیَّ إِقبالَ العوذ المطافیلِ على أودها تقولون: البیعه البیعه قبضت کفّی فبسطتموها و نازعتکم یدی فجذبتموها؛ پس از قتل عثمان، مثل روی آوردن نوزاییدهها به نوزادشان به من روی آوردید و پىدرپى فریاد برآوردید که بیعت، بیعت. دست خود را بستم، شما باز کردید؛ آن را عقب بردم، به سوی خود کشیدید. (سید رضی، ۰ ۶ ۳ ۱: خطب ۷ ۳ ۱ )

آنان، درعینحال، انتظار داشتند به دلیل موقعیت اجتماعی و سابق جهادی در زمان پیامبر اکرم (ص)، در حکومت امام (ع) مقام و منصبی داشته باشند؛ اما حضرت (ع) به عللی، حکومت درخواستی آنان یعنی حکمرانی شام برای زبیر و حکومت بر عراق برای طلحه را رد کردند. از طرفی، با لغو تمامی امتیازات دولتی اشخاص معروف از بیت المال، عدالت و قاطعیت حضرت (ع) در برخورد با طمع ورزان و مخالفان، بیش از پیش برای طلحه و زبیر آشکار شد. (طوسی، ۴ ۱ ۴ ۱: ۱ ۳ ۷؛ مبرد، ۰ ۷ ۹ ۱: ۲ / ۸ ۴ ۳ )

این عوامل موجب شد طلحه و زبیر نتوانند حکومت امام (ع) را تحمل کنند و برای دستیافتن به آمال و آرزوهای خود، بیعت با حضرت (ع) را نقض کردند. در این میان، مهم ترین عاملی که ممکن بود توجیهی باشد برای آنکه مردم عادی و جاهل در جنگ با امام (ع) شرکت کنند، ادعای خون خواهی از خلیف مقتول (عثمان) بود که معاویه آن را مطرح کرده و موجب شده بود شامیان با امام (ع) بیعت نکنند. طلحه و زبیر نیز با مطرحکردن این ادعا، مردم ناآگاه تحت تأثیر احساسات را به جنگ با حضرت (ع) تحریک کردند و با توجه به پیشین مخالفت عایشه با حضرت (ع)، جهت استفاد سیاسی از شخصیت وی به عنوان ام المؤمنین و یادگار پیامبر(ص) در حرکت خود، به سوی مکّه شتافتند (کوفی، ۹ ۷ ۳ ۱: ۲ / ۰ ۵ ۴؛ طبری، ۵ ۷ ۳ ۱: ۴ / ۴ ۴ ۵ ). این در حالی بود که عایشه آشکارا در مدینه حکم به قتل عثمان داده بود (یعقوبی، ۱ ۷ ۳ ۱: ۲ / ۵ ۷ ۱ ). پس از ناکامی و شکست ناکثین در جنگ جمل، حضرت (ع) با توجه به خطرناک بودن فتن بنیامیه، سپاه اسم را به قصد نابودکردن این ریش کفر و فساد و نفاق، به سمت صفین حرکت دادند. معاویه نیز که پیشتر دو خلیف پیشین او را به حاکمیت شام (سوریه) برگزیده بودند و در آنجا حکومتی قدرتمند و خودمختار تشکیل داده بود، پس از قتل عثمان و برگزیدهشدن حضرت علی (ع) به عنوان خلیفه و حاکم جامع اسمی، انتظار داشت که آن حضرت (ع) حکم حکومت وی را در شام تأیید و امضا کند (ابنابیالحدید، ۵ ۷ ۳ ۱: ۱ / ۰ ۳ ۲؛

ابنعساکر، ۹ ۲ ۳ ۱: ۹ ۵ / ۱ ۳ ۱ ) و درعینحال احتمال میداد که حضرت (ع)، بهدلیل اَعمال فاسد او و چپاول حقوق مردم، وی را از حکومت شام برکنار کند (دینوری، ۰ ۸ ۳ ۱: ۱ / ۵ ۱ ۱ ). همچنین از گزارشهای تاریخی چنین استنباط میشود که معاویه پس از قتل عثمان، هوس خفت بر کل جامع اسمی را در سر داشت و از این رو عمداً به یاری عثمان نشتافت تا با قتل وی، زمینههای حکومت خود را آماده کند (مبرد، ۰ ۷ ۹ ۱: ۲ / ۰ ۱ ۳؛ طبری، ۵ ۷ ۳ ۱: ۴ / ۳ ۴ ۴ ).

حضرت (ع) در اوایل حکومت خود، با فرستادن نمایندگانی به سوی معاویه، از او خواست بیعت کند و در اولین فرصت، شام را ترک کند و به سوی حضرت (ع) بشتابد (منقری، ۰ ۷ ۳ ۱: ۴ ۳ ). این کار برای معاویه گران تمام میشد، چرا که با از دست دادن حکومت چندین سال خود بر شام مساوی بود؛ از سوی دیگر، نمیتوانست در اولین فرصت برای حضرت (ع) جواب منفی بفرستد و با این کار، سرپیچی و طغیان خود را نشان دهد، زیرا در آن زمان آمادگی زم برای جنگ با امام (ع) را نداشت. لذا به سیاستکاری رو آورد و با تأخیر در پاسخ امام (ع) (همان: ۷ ۳ ) و نگه داشتن نمایند حضرت (ع) به مدتی طونی در شام، توانست طی مذاکره با مشاوران خود مانند عمروعاص، لشکری را برای رویارویی نظامی با حضرت (ع) آماده کند (ابنعساکر، ۹ ۲ ۳ ۱: ۹ ۵ / ۷ ۵ ۱ ).

بدینسان، با سرپیچی معاویه از حکم حضرت (ع)، جنگ در شوال ۶ ۳ ق یعنی چهار ماه پس از پایان جنگ جمل آغاز شد (همان: ۱ ۲ )؛ اما پس از چندین ماه جنگ طونی، درنهایت با حیل عمرو عاص، کوفیان فریب خوردند و نتیج جنگ را به حکمیت واگذار کردند. اگرچه این پیشنهاد را ابتدا شامیان مطرح کردند و یاران جاهل امام (ع) خواستار آن شدند، درنهایت نتیج فریبکاران آن، گریبان امام (ع) را گرفت و پشیمانان حکمیت (مارقین) این بار از حضرت (ع) خواستند از گناه خود مبنی بر پذیرش حکمیت استغفار کنند و مجدداً جنگ را شروع کنند. نتیج این کج فهمیها، خروج بر امام (ع) و اعن مخالفت با ایشان بود که سرانجام خود را در جنگ نهروان نشان داد.

بنابراین، چنانکه اشاره شد بهنظر میرسد نقط محوری این آشوبها و بحرانهای سیاسی اجتماعی، حرکتهای فریبکاران بنیامیه با هدایت فکری معاویه و عمرو عاص باشد. لذا در این مقاله تش شده است تنها با محوریت قراردادن جنگ صفین و مکاتباتی که امام (ع) با معاویه داشتهاند، الگوی مدیریت بحرانهای سیاسی اجتماعی از دیدگاه امیرالمومنین (ع) استخراج شود. ناگفته نماند که به منظور دستیابی به یک الگوی جامع و کامل، زم است کلی مکاتبات، خطبه ها و کلمات حضرت (ع) بررسی شود لکن به علت محدودیت های موجود در یک مقاله، ناگزیر به بخش اندکی از آنها اکتفا و این الگو تنها درخصوص موضوعی خاص استخراج می شود. امید است این مقاله سرآغاز حرکت بهسمت جریانی باشد برای توجه بیشتر به کلمات گهربار ائم اطهار (ع).

۴. تحلیل محتوای کمی

از هنگام بیعت عمومی مردم با حضرت علی (ع) تا اتمام جنگ صفین، نامههای متعددی میان امام (ع) و معاویه رد و بدل شده است که براساس پژوهشهای صورتگرفته و مطالع کتابهای تاریخی، تعداد آنها به ۲ ۳ عدد میرسد. سید رضى در نهجالبغه تنها ۶ ۱ نامه از نامههای امام (ع) به معاویه را نقل کرده که البته بسیاری از آنها در حقیقت تلفیقی از چند نامه بوده و در مواردی هم چندین نامه به صورت واحد درج شده است. در این مقاله هرچند مجال ذکر کلی نامه های حضرت (ع) و معاویه نیست، تا حد امکان سعی شده است نتایج و نکات مهم آنها به تفکیک بررسی و تجزیه و تحلیل شود. ( جانیپور، ۰ ۹ ۳ ۱: ۹ ۸ -۵ ۴ ۱ )

ازجمله نکات بسیار درخور توجه و مهمی که ازخل تحلیل محتوای کمی مکاتبات میان حضرت علی (ع) و معاویه حاصل شد، کثرت فراوانی کلمات حضرت (ع) در مکاتباتشان با معاویه است که این رقم تقریباً ۳ برابر بیشتر از کلمات معاویه است؛ به عبارت دیگر، از مجموع این مکاتبات، ۶ ۷ % به امیرالمومنین (ع) و ۴ ۲ % به معاویه اختصاص پیدا کرده است که این مطلب نشان می دهد حضرت (ع) بر این جریان نامه نگاری و هدایت معاویه تأکید بیشتری داشته اند و با وجود مشکت و مسائل فراوان در دوران کوتاه حکومت خود، نه تنها برای معاویه و عمرو عاص بلکه برای بسیاری از حاکمان منصوب ازطرف عثمان و نیز والیانی که خود برای شهرها تعیین میکردند، نامههای مفصلی نوشتهاند که تمامی آنها بیانگر نوع نگاه آیندهنگران حضرت (ع) است.

نکت مهم دیگر، بیشترین کاربرد کلمات در نامهها است. براساس شمارش صورتگرفته از کلمات کلیدی هر نامه، نتایج بسیار جالب و تأمل برانگیزی بهدست آمد. برمبنای اصلی در روانشناسی، افراد در ارتباط و مکالم خود با دیگران، بیشتر از کلمات و پیامهایی استفاده میکنند که ذهن بر روی آنها متمرکز است و به عنوان پیامهای اصلی در ذهن متکلم یا نویسنده جون دارند؛ به عبارت دیگر، کثرت کاربرد یک کلمه یا یک پیام در مکالمات و مکاتبات یک فرد، بیانگر آن است که آن پیام در سطوح بای ذهن متکلم و نویسنده جای

داشته و بیشترین توجه را به خود اختصاص داده است.

با توجه به حساسیت موضوع جنگ صفین و مسئل خفت مسلمین، هم برای حضرت (ع) و هم برای معاویه، کلمات بهکاررفته در نامهها حساسیت بایی دارد؛ لذا تصریح بر مطلبی و تأکید مجدد بر آن و حتی استفاده از اصطحاتی خاص و تکرار آنها بسیار مهم است و به عبارتی باید گفت که در اینگونه مکاتبات، هر واژه ضریب خاص خود را دارد.

به همین منظور، جداولی با عنوان «ترسیم فراوانی کلمات بهکاررفته در نامههای حضرت و معاویه» بهصورت جداگانه طراحی شده که نمودار هیستوگرام آن بهشکل زیر است:

۶ ۳ الگوی مدیریت بحران ی سیاسی اجتماعی از منظر…

نمودار ۱. فراوانی کلیدواژههای نامه ی حضرت علی (ع). [به Pdf نگاه شود.]

های کلید نمود

از نمودار ۱ و شمارش واژههای بهکاررفته در نامههای حضرت علی (ع)، چنین برداشت میشود که آنچه برای حضرت (ع) مهم بوده، در مرحل اول مستند ذکر کلام خود به آیات قرآن بوده، چنانکه این مسئله به وضوح در نامههای ایشان قابل مشاهده است (در نامه ۲ ۱، حضرت (ع) برای بیان دیدگاههای خود از ۳۲ آی مختلف استفاده کرده اند ).

نکت بااهمیت دیگر برای حضرت (ع) که درواقع به عنوان ملاک مطرح شده، مسئل جامع اسلامی و نظرهای مردم در آن است. این مطلب شاید بیانگر این موضوع مهم باشد که حضرت امیر (ع) در کم خود سعی دارند با مطرح کردن موضوع مقبولیت حاکم و خلیف اسمی به عنوان یکی از پایههای حکومت در کنار مسئل مشروعیت، شایستگی خود را برای حکومت و خلافت بر جامع اسمی بیان کنند. این موضوع در نامههای حضرت (ع) با تأکید زیاد بر عمومی بودن بیعت مردم و به خصوص نمایندگان مهاجران و انصار با ایشان مطرح شده است. و این مسئله در نامه ی معاویه نیز وجود دارد. نمودار بیشترین ن و کمترین واژههای بهکاررفته در نامههای وی بههمراه درصد آنها به شرح زیر است:

نمودار ۲. فراوانی کلیدواژههای نامههای معاویه

[به Pdf نگاه شود]

همان طور که مشاهده می شود، درصد استفاده از آیات قرآن و نام و یاد پیامبر اکرم(ص) در نامه های معاویه بسیار کم است؛ و می توان گفت معاویه به این دو نماد و شاخصه و ستون دین اسم بسیار بیتوجه بوده است. از طرف دیگر، معاویه هم در نامه های خود بیشتر بر مسئل جامع اسمی و مردم تأکید می کند؛ لکن با نگاهی دقیق به مضامین نامه های حضرت علی (ع) و معاویه معلوم می شود که آنچه حضرت علی (ع) و معاویه درخصوص جامع اسمی مطرح کرده اند، بسیار متفاوت از یکدیگر است، برای مثال، حضرت (ع) می کوشد عمومی بودن بیعت مردم با خود را ثابت کنند درحالی که تش معاویه بر ناراضی نشان دادن مردم شام از بیعت با ایشان و طلب قاتن عثمان است که هرچند هم حضرت (ع) و هم معاویه از الفاظی استفاده کرده اند که بیانگر ماهیت مردم و جامع اسمی است، تفاوت بسیاری در این زمینه مشاهده میشود.

نکت حائز اهمیت دیگر در تحلیل فراوانی کلیدواژه های معاویه این است که آنچه معاویه بیش از همه بر آن تأکید و تصریح دارد، مسئل خلفای سهگانه سابق و قتل عثمان است. معاویه در نامه هایش، به صراحت خود را نمایند خلیف دوم و سوم می داند و به همین منظور داعی خونخواهی از خلیف سوم را مطرح می کند که گرچه درنهایت با استدل حضرت (ع) مبنی بر اینکه معاویه به دلیل یاری نرساندن به موقع خلیف سوم، خیانت کرده است و از عوامل اصلی قتل او محسوب میشود، این بهانه از معاویه گرفته میشود و دیگر معاویه در این زمینه مطلبی در نامههایش بیان نمیکند، به هر حال کثرت فراوانی این واژهها بیانگر تأکید بیش از حد معاویه بر این مسائل است.

۵. تحلیل محتوای کیفی

در این قسمت، مضامین و موضوعاتی تشریح می شود که حضرت علی (ع) درخل نامه های خود درمورد مدیریت بحران پیش آمده (جنگ صفین) مطرح کرده اند؛ و سعی میشود درنهایت این مضامین، مقولهبندی و الگویی از آنها استخراج شود. پیش از استخراج الگوی مدیریتی حضرت (ع) در مواجهه با این بحران و جریان باطل گرا، زم است به این مطلب توجه شود که حضرت (ع) علی رغم شناختی که از شخصیت معاویه داشتهاند و میدانستند که این نصایح در او اثر نخواهد کرد، باز هم رسالت خود را انجام داده اند، چراکه ایشان اندرزدادن را (هم به افراد هدایتشده و هم به افراد گمراه) و نیز تش برای هدایت بیشتر آنان را پیمانی الهی میدانند. حضرت (ع) در یکی از نامههای خود برای معاویه، به این امر اشاره میکنند و مینویسند:

من تو را با شناختى که از قبل دارم، نصیحت مىکنم به اینکه آنچه دربار تو مىدانم، بهیقین محقّق مىشود؛ اما چه کنم که خدای متعال از عالمان پیمان گرفته است که امانت را بهجای آورند و گمراه و هدایتیافته هر دو را نصیحت کنند. (ابنابىالحدید، ۵ ۷ ۳ ۱: ۶ ۱ / ۴ ۳ ۱؛ نیز سیدرضی، ۰ ۶ ۳ ۱: نام ۲ ۳؛ بحرانی، ۵ ۷ ۳ ۱: ۵ / ۲ ۱ ۱ )

همچنین، یکی دیگر از دیل حضرت (ع) برای تأکید بر نامهنگاری و مکتوبکردن کلی صحبتهای خود، بصیرتبخشی و افزایش آگاهی مردم آن عصر و به تبع آن نسلهای آینده از ماهیت نفاقگون جریان قاسطین است؛ چنانکه در یکی از نامهها، به این مطلب اشاره میکنند: این مطالب را می نویسم تا آیندگان دربار آنها قضاوت کنند (بحرانى، ۵ ۷ ۳ ۱: ۵ / ۶ ۱ ۱ ) این دو مطلب نشان میدهد که حضرت (ع) مکاتبات خود را با نگاهی کامً آیندهنگرانه شروع کرده اند؛ لذا هر عقل سلیمی تشخیص میدهد که این رفتار بیانگر ارائ الگو برای آیندگان است.

۵. ۱ تمسک به اصول اخقی

ازجمله نتایج بهدستآمده از تحلیل محتوای مکاتبات میان حضرت علی (ع) و معاویه این است که مقول نصایح بیشترین فراوانی را در کم حضرت امیر (ع) به خود اختصاص داده است؛ و این نشان میدهد که حضرت (ع) تأکید زیادی بر این موضوع داشتهاند. اولین فرضی بهدستآمده از این نتیجه آن است که حضرت (ع) بهترین راهکار و پاسخ دربرابر یاوهگوییها و سرکشیهای معاویه و اصح وی را نصیحت و توصیه به وی دانستهاند که بیانگر بُعد خاصی از نحو مدیریت سیاسی حضرت (ع) است. این نصایح در سه عنوان کلی دستهبندی شده اند که میزان نسبی هر کدام به شرح زیر است:

نصایح اعتقادی: ۶ ۱ %

نصایح سیاسی: ۲ ۲ %

نصایح اخقی: ۲ ۶ %

با نگاهی اجمالی به جدول استنادات این نصایح معلوم میشود که در این میان، مسائل اخقی برای حضرت (ع) بسیار مهم بوده است و حضرت (ع) در روابط سیاسی خود با معاویه، بیش از هر موضوعی، بر اخق و رعایت اخق اسمی تأکید داشتهاند و این مطلب برای آن حضرت (ع) اصل اولیه در روابط سیاسی و حکومتی بوده است. برای مثال، حضرت (ع) در نام ۸ خطاب به معاویه میفرمایند: از خواب غفلت بیدار شو و به سوی خالقت بازگرد و دست از این کار بدار، و خود را برای حسابرسى آماده کن! پس برای آنچه (دیر یا زود) تو را درخواهد یافت، دامن برچین و دست شیطان را بر خود باز مگذار که هر چه خواهد با تو کند (نیز منقری، ۰ ۷ ۳ ۱: ۸ ۸؛ ک وفی، ۹ ۷ ۳ ۱: ۲ / ۷ ۳ ۵؛ بحران ی، ۵ ۷ ۳ ۱: ۴ / ۱ ۷ ۳؛ اب ناب یالحدی د، ۵ ۷ ۳ ۱: ۴ / ۱ ۷ ۳؛ ابنابیالحدید؛ ۵ ۷ ۳ ۱: ۳ / ۰ ۱ ۴ و ۶ ۱ / ۵ ۳ ۱؛ سیدرضی، ۰ ۶ ۳ ۱: نام ۰ ۱ ).

همچنین، در نامهای دیگر، باز هم بر مسئل تقوا تأکید میفرمایند: پس تو ای معاویه، از خدا بترس و از آن کسانى مباش که برای خدا هیچ عظمتى قائل نیستند و عذاب خدا برای آنها مسلّم و حتمى شده، زیرا پروردگار در کمین ستمکاران است. بهراستى دنیا بهزودی از تو برمىگردد و افسوس به تو رومیآورد؛ بنابراین، در این وقت پیری و سپریشدن عمر، از خواب گمراهى و ضلت بیدار شو… پس ای معاویه، دربار خود از خدا بترس و زمام اختیارات را از دست شیطان بگیر، زیرا دنیا از دست تو بیرون خواهد شد و آخرت به تو نزدیک است. ( ابنابىالحدید، ۵ ۷ ۳ ۱: ۶ ۱ / ۴ ۳ ۱؛ نیز سیدرضی، ۰ ۶ ۳ ۱: نام ۲ ۳؛ بحرانی، ۵ ۷ ۳ ۱: ۵ / ۲ ۱ ۱ ).

این مطلب نشان میدهد که در مواجهه با هرگونه بحران و جریان مخالف، اولین اصل، تمسک به اصول اخقی است و برای سرکوب جریان های باطل، بههیچوجه نباید از ابزارهای باطل استفاده کرد.

۵. ۲ تبیین علل وقوع بحران

ازجمله مباحثی که حضرت (ع) در مکاتبات خود به آن توجه ویژه داشتهاند، تبیین ریشههای شکلگیری جریان باطل و علل وقوع بحران در جامعه است، چرا که بهنظر میرسد آنچه درمورد یک حادثه تاریخی، برای قضاوت آیندگان مهم و عبرت آموز است، آگاهی از علل شکلگیری و وقوع آن جریان است؛ که حضرت (ع) در کم خود به آن اشاره کرده اند. دستهبندی مضامین استخراجشده از مجموع مکاتبات حضرت امیر (ع) بیانگر آن است که ایشان ریشههای اصلی شکلگیری جریان باطل و این بحران سیاسی اجتماعی و درنهایت جنگ صفین را دو عامل اساسی میدانند:

۱- باطلگرایی معاویه که ناشی از اعتقادات نادرست و عدم ایمان واقعی او به خداوند، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است؛

۲- حسادت، طمع و دنیاپرستی معاویه و شامیان که موجب طمع ایشان برای حکومتخواهی و عدم پذیرش بیعت عمومی مردم شده بود.

درحقیقت، بهاعتقاد حضرت علی (ع)، ریش اصلی شکلگیری این بحران، در دو حوز اعتقادی (باطلگرایی و بیایمانی) و مادی (طمع و دنیاپرستی) است. برای مثال، حضرت (ع) دربار باطلگرایی و بیایمانی معاویه، خطاب به وی چنین مینویسند (نام ۷ ۱ ): اما بعد؛ برترین کاری که انسان خود را به آن مشغول مىکند، پیروی از شیوهایی است که با آن، کارش نیک شود، از فضیلتش بهره گیرد، و از زشتى آن برکنار مانَد. همانا ستم و باطلگرایى، دین و دنیای انسان را تباه مىکنند و نزد کسانى که (اگر خدا عنایتشان ورزد) از ایشان بىنیاز است، چنان عیوبش را آشکار مىکنند که هیچگونه چاره اندیشى، او را بینیاز نمىکند. پس از دنیا برحذر باش، که همانا در هیچ چیزش که بدان دست یافتهای، شادمانى نیست؛ و بهراستى دریافتهای که نمىتوانى آنچه را که ازدسترفتنش مقدر است، بهدست آری. گروهى خواستارِ چیزی بهناحق شدند و آن را به خدای تعالى نسبت دادند و خداوند، ایشان را دروغگو خواند و بهره ای کم نصیبشان فرمود و سپس به عذابى سخت دچارشان کرد. پس پروا کن از روزی که هر کس کار ستوده انجام داده، از عاقبت کارش خشنود است و هر کس زمامش را به شیطان وانهاده و با او نستیزیده است، پشیمانى مىکشد که چرا دنیا او را فریفت و او به آن دل بست. آنگاه مرا به حکم قرآن فرا خوانده ای و تو خود خوب مىدانى که اهل قرآن نیستى و حکم آن را نمىخواهى؛ و خداست آن که از او یاری مىتوان خواست. ما حکم قرآن را پذیرفتیم و این نه به آن معنا است که دعوت تو را قبول ۱ کرده باشیم و هرکس به حکم قرآن خشنود نشود، در بیراههای