خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه

تحولی در ارائه‌ها با فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه!

اگر به دنبال یک روش ساده اما حرفه‌ای برای ارائه‌ی مطالب خود هستید، فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه بهترین انتخاب شما خواهد بود. فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه از پایه بر اساس اصول طراحی مدرن ساخته شده و تضمین می‌کند که اسلایدهای شما جذاب، منظم و آماده‌ی استفاده باشند.

فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه شامل ۱۲۰ اسلاید است که با ترکیب بصری زیبا و چیدمانی حرفه‌ای، ارائه‌ی شما را به سطحی بالاتر می‌برد.

چرا باید از فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه استفاده کنید؟

✔ طراحی حرفه‌ای: هر اسلاید فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه با دقت بالا تنظیم شده تا بیشترین تأثیر را روی مخاطبان بگذارد.

✔ صرفه‌جویی در زمان: نیازی نیست ساعت‌ها وقت خود را برای طراحی پاورپوینت بگذارید، همه چیز آماده است.

✔ استفاده‌ی آسان: بدون نیاز به ویرایش‌های پیچیده، کافی است فایل را باز کنید و ارائه دهید.

✔ فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه قابل استفاده در هر محیطی: چه در دانشگاه، چه در جلسات کاری، فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه حرفه‌ای نیاز شما را کاملاً برآورده خواهد کرد.

متمایز باشید!

دیگر نگران بهم‌ریختگی یا طراحی‌های غیرحرفه‌ای نباشید. فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه به شما این امکان را می‌دهد که بدون دغدغه روی محتوای خود تمرکز کنید و ارائه‌ای تأثیرگذار داشته باشید.

همین حالا دریافت کنید و تجربه‌ای متفاوت از ارائه‌های حرفه‌ای را داشته باشید!

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل هویت قبیله ای به مثابه واقعیت در نهج البلاغه :

طرح مسأله

از دیرباز، تاکنون قبیله به عنوان یکی از ساخت های سیاسی در کنار دولت، امپراتوری و یکی از عناصر هویت بخش در جامعه نقش مهمی در رفتار سیاسی داشته است. واژه های قبیله و عشیره (جمع: عشایر ) همراه با اسلام به ایران وارد شد و جزئی از ادبیات سیاسی این سرزمین گشت (قنبری، ۱۳۸۵: ۱۰۷) . با وجود تلاش زیاد اسلام در برای تعدیل این نیرو، عبور از قبیله و دولت سازی بر مبنای هویت دینی و امت واحد، قدرت هویت بخشی قبیله تنها در دور پیامبر (ص) مهار شد. بعد از رحلت آن حضرت، پیوندهای قبیله ای به مثاب عصبیت مسلط، باز تولید شد و سپس به منزل یک نظام فکری، گروه ها و روابط میان آنان را کنترل و تنظیم کرد، از آن پس قبیله به مثاب یک عقلانیت کلی عمل کرد و فعالیت های سیاسی گروه ها را هدایت نمود. کشته شدن خلفای دوم و سوم و چهارم، ناشی از همین عامل است؛ همچنان که تشکیل دولت امویان نیز از نتایج قاطع سلط قبیل بنی امیه حکایت می کرد (نقیب، ۱۹۹۶: ۱۹) . قبیله گرایی قریش تا قرن هفتم در قالب خلافت عباسی در بغداد؛ و تا قرن دهم در حکومت خلفای عباسی در مصر به حیات خود ادامه داد. در جهان معاصر نیز قبیله به مثاب هویت در دارفور، مناطق قبیله ای پاکستان، افغانستان، عراق، عربستان، کویت و جز آن همچنان نقش آفرینی می کند. هیکل در این باره می گوید: جهان عرب هنوز قبیله ای می اندیشد و رفتار می کند.

مفهوم قبیله در نهج البلاغه در قالب های جامعه شناختی، و هستی شناسی و ارزش ها و باید و نبایدهای آن، می تواند در مطالعات هویت ملی و راهکارهای دینی آن افقی تازه بگشاید.

سؤال تحقیق

در مجموع نوشتار و گفتار نهج البلاغه چه اشاره هایی به تأثیر هویت و گرایش های قبیله ای در روند حوادث و تصمیم های سیاسی شده است؟ قبیله گرایی چگونه در تحلیل رفتار سیاسی مردم زمانه، رقیبان و دشمنان بازتاب یافته است؟

فرضیه

امام علی (ع) در نهج البلاغه هویت قبیله ای و قبیله گرایی به ویژه تیره های درونی قریش را عامل مهمی در تجزیه و تحلیل رخدادها و رفتار سیاسی می داند، رفتار رقیبان، مخالفان و دشمنان را بر مبنای بازتولید هویت قبیله ای بعد از پیامبر (ص) تحلیل می کند و هر چند خود در تصمیم گیری هایش فارغ از علایق قبیله ای است، درک دقیقی از مناسبات و هویت قبیله ای دارد.

با وجود آن که رفتار سیاسی و تحلیل سیاسی امام (ع) معطوف به قبیله است، سیاست هنجاری و آرمانی آن حضرت، با الهام از متون و آموزه های دینی، ارزش های هویت بخش قبیله ای را در صورتی که در هنگام تعارض بر ارزش های دینی ترجیح داده شوند، میراث جاهلی قلمداد می کند، می نکوهد و محکوم می نماید.

روش تحقیق

این پژوهش به روش تحلیل محتوا انجام شده و قلمرو تحقیق، متن گفتاری و نوشتاری امام در نهج البلاغه است. موریس دوورژه این شیوه را روش کلاسیک نامیده است (دوورژه، ۱۳۶۷: ۱۰۴) . نحو انجام کار به این صورت است که نخست دربار متن، سؤال هایی طرح و سپس پاسخ آنها در متن جستجو می شود، به تعبیر امام علی (ع) در تفسیر قرآن، از متن مورد نظر استنطاق می کنیم. طرح سؤال و جستجوی پاسخ در متن به صورت رابطه ای دوسویه، مکرر انجام می شود و در نهایت، فهم متن به تدریج حاصل گردد. به همین دلیل باردن یکی از کارکردهای این روش را کارکرد اکتشافی می داند. در این شیوه، چهارچوب نظری، محصول کشف متغیرهای اصلی در روابط درونی آنها با یکدیگر است (باردن، ۱۳۷۵: ۲۵، ۱۱۱ و۱۱۲) . در تحلیل متن به تعبیر کتب اصول فقه باید به «قرائن متصله و منفصله» توجه کرد؛ زیرا هر سخن در اوضاع سیاسی و اجتماعی خاص بیان شده و برای فهم متن، بازسازی می گردد. گفتار و نوشتار امام علی (ع) در نهج البلاغه از جمله سندهایی است که هم اطلاعاتی دربار واقعیت ها می دهد و هم خود به صورت واقعیت سازند. دوورژه این دو گونه سند را از یکدیگر متمایز کرده است. عینیت سازی از راه عرض نشانی شواهد و در دسترس قرار دادن آن، و از دیگر نظرها توافق های فکری صاحب نظران، و نظام مند کردن متن از دیگر نکات تحلیل متن است که در شکار داده ها و داوری، مدنظر قرار می گیرد. در تحلیل متن نهج البلاغه به هنگام شکار داده ها علاوه بر واژ اصلی قبیله، واژه هایی چون عشیره، طایفه و حیّ نیز باید در کانون توجه قرار گیرد.

چهارچوب مفهومی

قبیله[۱] چیست؟ تعریف، پیدایش و رابط آن با دولت و امپراتوری چیست؟ قبیله ساختاری اجتماعی و پدیده ای تاریخمند است که در نتیجه تحول و گسترش طبیعی خانواده و ازدواج های مکرر درون خانوادگی در طول سال ها به وجود می آید (خنجی، ۱۳۷۹: ۲۶) جامع مدنی و دولت با فروپاشی نظام قبیله ای پدید می آید (پوچی، ۱۳۷۷: ۷۸) . هرچند بسیاری از صاحب نظران معتقد به وجود «بی دقتی فراوان» در تعریف این مفهوم اند و حتی گروهی از کاربرد آن خودداری می کنند (پرهام، ۱۳۶۲: ۳۵۳؛ Crone ، (۲۰۰۸: ۴۴۶ -۴۴۸ فونکسیونالیست ها، کسانی چون مارشال سالینر و سرویس، و برخی از صاحب نظران مکتب تکاملی جدید کوشیده اند که به این مفهوم سروسامانی علمی بدهند (پرهام، ۱۳۶۲: ۳۵۳) . برخی نظیر تونیس [۲]با تفکیک دو مفهوم جامعه [۳]و اجتماع [۴]، «قبیله» را از گون (Cummunity) و همتراز با واژ گمنشافت [۵]دانسته اند. زیرا این اجتماع ها مبتنی بر خویشاوندی و رابط خونی است. گمنشافت به جمعی از انسان ها اطلاق می شود که ارتباط آنان در روندی طبیعی رخ می دهد. بهترین مصداق گمنشافت ارتباط بین مادر و فرزند، زن و شوهر، و برادران و خواهران است. در گزلشافت (Society) ارتباط بین افراد، خاستگاه عقلی دارد و آنان برای نیل منافع موردنظر، با دیگران ارتباط ایجاد می کنند (آبراهام، ۱۳۶۳: ۳۴۸-۳۱۹) ، این تعریف به معنای لغوی و اصطلاحی قبیله در متون عربی نیز نزدیک است. تعریف قبیله در «مجمل اللغه» چنین آمده است: القبیله بنو أب واحد: فرزند یک پدر را قبیله می گویند (ابن فارس، ۱۹۸۵، ج ۴: ۱۴۱) . ابن منظور نیز همین تعریف را در کتاب «لسان العرب» ارائه می دهد (جریسی، ۲۰۰۸: ۳۱) . مهم ترین ویژگی در تعریف جامع قبیله ای، اشتراک نسبی و خونی افراد با یکدیگر و رسیدن به یک جدّ پدری است و دیگر ویژگی ها صفات ثانویه اند (برزگر گلیشمی، ۱۳۷۲: ۵۴) به همین دلیل غالبا قبیله را به اسم پدر قبیله نامگذاری می کنند؛ مانند ربیعه، مضر، أوس و خزرج (مرادی نسب در جعفریان، ۱۳۸۵: ۱۳۵) . قبیله می تواند عامل شکل گیری دولت و یا فروپاشی آن باشد؛ همان سان که دولت نیز در شکل گیری و فروپاشی قبایل مؤثر است . (Crone ،۲۰۰۸: ۳۳۵-۳۷۵)

جوامع قبیله ای، از نوع «بی دولت» اند[۶] و هنوز وارد مرحل دولت سازی نشده اند (Tansey2000: 27) از این روی، برخی قبیله و دولت را در تقابل با یکدیگر ارزیابی کرده اند. به نظر کریستین سن، قبیله از نظر اجتماعی یکدست است؛ حال آنکه دولت نابرابر است و ساختار سلسه مراتبی دارد. قبیله بر روابط خویشاوندی متکی است؛ ولی دولت بر پیوندهای غیر خویشاوندی استوار است. (Christensen ،۱۹۸۶: ۲۸۹) یکی از قبایل مهم در خاورمیانه، قبیل قریش است. این قبیله در نهایت به دولت تبدیل شد و در قالب دولت های پیامبر (ص)، خلفای راشدین، امویان و عباسیان تا بعد از قرن هفتم به حیات خود ادامه داد (عبدالکریم، ۱۹۹۷: ۳۸۷؛ برزگر، ۱۳۸۳: ۲۶۲-۲۵۴) .

۱- زمین تاریخی هویت قبیله ای

هویت قبیله ای، ساختار مسلط بر جامع قبل از اسلام بود و قبیله بزرگترین قلمرو سیاسی موجود در شبه جزیر عربستان به شمار می رفت. در این سرزمین، قشربندی اجتماعی مبتنی بر قبیله بود و قبیله معیار هویت، و ضدیت قلمداد می شد. افراد یک قبیله، اخوان یعنی برادران هم مقصد تلقی می شدند و بیگانگان یعنی افراد غیر قبیله ای، شکار قانونی آنها برای قتل و غارت و هتک ناموس بودند. فرد قبیله ای موظف بود بنا به عصبیت قبیله ای، به یاری هم قبیله ای خود بشتابد، صرف نظر از اینکه او ظالم است یا مظلوم و حق یا باطل اُنصُر أَخَاکَ ظَالِماً أو مَظلُوماً (سالم، ۱۳۸۰: ۳۱۲) . شیخ قبیله نماد و مظهر اراد جمعی قبیله و اعصاب افراد قبیله بشدت به او حساس بود. گاه توهین و «هجو» شیخ قبیله ای از سوی قبیل رقیب، جنگی سهمگین و طولانی مدت را برمی انگیخت. هویت هر فرد قبیله ای با هویت شیخ آن ارتباطی سازمان یافته داشت، اراد او اراد کل افراد قبیله بود و با تغییر دین شیخ قبیله، کل افراد قبیله نیز دین خود را تغییر می دادند، از آن سوی، مقاومت شیخ قبیله نیز سدی آهنین در مقابل تغییر سنت های قبیله ای ایجاد می کرد. قرآن کریم در آیات زیادی از زبان افراد قبایل، دلیل ایمان نیاوردن آنان را همین پایبندی به سنت اجدادی و پیروی از سادات و شیوخ خود بیان می کند (قرآن، بقره: ۱۲۰؛ مائده: ۱۰۴؛ شعراء: ۷۴) . هویت قبیله ای، تمامیت ارزش ها و ساختارهای فکری، سبک زندگی شخصی اعم از ازدواج، سوگواری، دیانت، جنگ و صلح، و دوستی و دشمنی را تعیین می کرد و سروری قبیله ای یکی از بزرگترین موانع شکل گیری دولت تا آن زمان در شبه جزیر عربستان بود. پیامبر (ص) با رسالت خود کوشید هویت و ارزش های قبیله ای را اهلی کند. وحی و عقیده و آموزه های دینی را جانشین آن سازد و مرکز ثقل تعلقات آنان را به سوی ارزش های دینی سوق دهد. معیار همبستگی اجتماعی را از قبیله به ایمان و اخوت ایمانی تغییر دهد و هویت آنان را بر مبنای ایمان و اسلام تعریف کند. ظهور اصطلاحات جدیدی چون مؤمنان، مجاهدان، منافقان، مشرکان و یا انصار و مهاجرین و امت اسلامی همگی سازه های فکری و هویت بخش جدیدی بود که وارد ساختار فکری اعراب شد و به طور انقلابی و بنیادین نگرش هستی شناختی آنان را دگرگون کرد (ایزوتسو، ۱۳۷۴: ۲۲ و ۸۹) ؛ بدین ترتیب، مرکز تعلقات و گرایش های آنان نیز از قبیله به ایمان منتقل شد و برخی افراد بر مبنای جهت گیری های مذهبی با پدران، فرزندان و خویشاوندان خود جنگیدند. این امر، خود از شگفتی های رسالت پیامبر (ص) در تغییر ساختار هویت قبیله ای چند هزار سال مسلط در شبه جزیره بود. البته پیامبر (ص) قشربندی اجتماعی قبیله ای و بلوک بندی های قبیله ای ساکنان مدینه را دست کاری نکرد؛ بلکه تنها عصبیت و همبستگی های خویشاوندی را تا آنجا که در تعارض با دین اسلام بود، تغییر داد (ر. ک: برزگر، ۱۳۸۳؛ جعفریان، ۱۳۸۵) . بدین گونه هویت قبیله ای، اهلی و مهار شد و به حاشیه رانده شد؛ اما نابود نشد. نمونه ها نشان می دهد که عصبیت قبیله ای حتی بعد از هجرت مهاجران به مدینه در میان نومسلمانان در دور پیامبر (ص) حفظ شد و آنان علاقه و ارتباط خود را به نوعی با مشرکان هم قبیله ای خود حفظ کرده اند. تأسف برخی از صحابه از کشته شدن اشراف مکه در جنگ بدر، نمونه ای دیگر از حضور هویت و علاق قبیله ای است. گفته می شود این دسته از صحابه از شدت ناراحتی شراب نوشیدند، در حال مستی اشعاری خواندند و رسوبات فکری و مکنونات قلبی خود را که حاکی از علاقه به قریش مشرک بود آشکار کردند (حسینیان مقدم، ۱۳۸۵: ۲۶۱) .

به نظر نصر، پیامبر حیط داخلی حاکمیت قبیله ای را به رسمیت شناخت و فقط ستمگری های درون قبیله ای و قتل و غارت های قبیله ای را که عادت مألوف اعراب بود، از میان برد. انگیزه های قبیله ای و مادی همچنان بین مسلمانان باقی ماند و در بیشتر غزوه ها و سریه ها اختلاف هایی در تقسیم غنایم بروز کرد (نصر، ۱۳۸۳: ۲۱۵) . بنابراین سنت عرب قبل از اسلام و هویت سازی های قبیله ای بسیار نیرومند بود و ارزش های هویت ساز آن در ناخودآگاه اعراب باقی ماند. با رحلت پیامبر (ص) کم کم این ارزش ها بازتولید شد. در طول ۲۵ سال سکوت و گوشه نشینی امام علی (ع) وضع هویت قبیله ای کاملا دگرگون شد و در پوشش انگیزه های مذهبی چنان قدرت گرفت که تمام دوران حکومت پنج سال امام علی (ع) را تحت الشعاع خود قرار داد. ابوسفیان، بزرگ قبیله بنی امیه بعد از روی کار آمدن عثمان به او گفت خلافت را در خاندان بنی امیه برای همیشه نهادینه کند، پس بر سر قبر حمزه عموی پیامبر (ص) رفت و گفت: خدا رحمتت کند! بر سر حکومتی با ما جنگیدی که در نهایت به خودمان برگشت (عبد الکریم، ۱۹۹۷: ۳۹۰) . هویت قبیله ای به مثاب «ارزش» یعنی «سیاست آنگونه که باید باشد»، در آموزه های دینی و نهج البلاغه مردود است (مفروض) ؛ اما هویت قبیله ای به مثاب «واقعیت» یا «سیاست آنگونه که هست» به تعبیر جامعه شناختی آن، محور این نوشتار، و در قالب شواهد و مؤیدات گوناگون زیر قابل ارائه است.

۲- رفتار سیاسی قبیله ای مخالفان و رقیبان

یکی از واقعیت های مشهود در رفتارشناسی مخالفان، رقیبان، دشمنان و مدعیان، انگیزه ها و رگه های قدرتمند هویت قبیله ای است که امام علی (ع) در متن نهج البلاغه آن را افشا کرده است. آن حضرت در «سیاست آنگونه که هست» و در سیاست عملی و تصمیم گیری واکنشی خود، به این انگیزه ها، رفتارها و گفتارها توجه دقیق کرده اند. بعد از رحلت پیامبر (ص) ارزش ها و هویت قبیله ای مسلط شد. سیاستمدار برای تدبیر امور و غلبه بر خصم باید در دشمن شناسی و پیش بینی رفتار سیاسی مخالفان این واقعیات را مدنظر قرار دهد. کاوش در انگیزه های قبیله ای رفتار طرف مقابل، و تجزیه و تحلیل و اظهار آن بخشی از تلاش های امام (ع) است. متعلق قبیله گرایی، رفتار سیاسی دشمنان و رقبای ایشان است. امیر مؤمنان در متن زیر ما را متوجه این واقعیت هویت قبیله ای در طرفین منازعه می فرماید:

پس مردم ما و قریش خواستند که پیامبرمان را بکشند و ریشه ما را بکنند. دربار ما اندیشه ها کردند و کارها راندند. از زندگی گوارامان باز داشتند و در بیم و نگرانی گذاشتند و ناچارمان کردند که به کوهی دشوار گذار برشویم، و آتش جنگ را برای ما برافروختند؛ اما خدا خواست تا ما پاسدار شریعتش باشیم و نگهدار حرمتش (نهج البلاغه، ۱۳۸۱: نامه ۹، ۲۷۶ ) .

در این فراز امام به رفتار قبیل قریش و محاصر شعب ابی طالب و سختی های این واقعه اشاره می کند، سپس در جمل بعدی در عالی ترین قالب، از انگیزه ها و هویت های دوگان مومنان (پاداش الهی ) و کافران (دفاع از تبار) به عنوان یک واقعیت عینی یاد می کند: مؤمن ما در این راه، خواستار پاداش بود و کافر ما از خویشاوندان و تبار خود دفاع می کرد (نهج البلاغه، ۱۳۸۱: نامه ۹، ۲۷۶ ) .

آنگاه در ادام همین نامه نشان می دهد که به کارکردهای قبیله برای نومسلمانان نیز توجه می کند و بدون آنکه بخواهد هویت قبیله ای را ستایش کند، به واقعیت های آن اشاره می نماید؛ بنابراین از ظ-رفیت هویت قبیله ای برای مسلمانان دارای این گونه چتر حمایت سخن می گوید. نومسلمانان که هم سوگند (حلیف) یا خویشاوندی داشت، او را از آزارها ایمن می داشت: «از افراد قریش که مسلمان گردید و از قبیله و تبار ما نبودند یا به وسیل هم پیمان هایشان و یا با نیروی قبیله شان حمایت می شدند، پس از کشته شدن در امان بودند و از گزندها ایمن» (نهج البلاغه، ۱۳۸۱: نامه ۹، ۲۷۶) . بنابراین آنچه گفته شد، رفتار سیاسی رقیبان بر مبنای انگیزه ها و هویت قبیله ای، کانون تحلیل امام علی (ع) را تشکیل می دهد؛ مثلا شناخت و پیش بینی قبیل بنی امیه بخش قابل توجهی از نهج البلاغه را تشکیل می دهد.

۳- رفتار سیاسی قبیله ای توده ها

از توصیه های امام علی (ع) دربار نکوهش هویت قبیله ای که در جای جای نهج البلاغه به چشم می خورد می توان این گونه استدلال کرد که تعلقات قبیله ای در طبقات عام نومسلمان صدر اسلام هم تسری یافته بود. یکی از متن های محوری در باب هویت قبیله ای در نهج البلاغه (خطب قاصعه، ۱۳۸۳: ۲۸۵-۲۷۱ ) است. این خطبه از طولانی ترین سخنان امیر مؤمنان و موضوع اصلی آن، مبارزه با هویت سازی قبیله ای و ترجیح هویت قبیله ای بر هویت سازی ایمانی، و دادن هشدارهایی به توده های مردم است. تحلیل امام (ع) از واقعیت های جامعه و رفتار توده ها، نشانه های مثبتی به ایشان ارائه نمی کرد (شهیدی، ۱۳۷۶: ۶۶ و ۶۷) ، هویت قبیله ای جانشین هویت دینی و ارزش های معنوی کمرنگ شده بود. این شناخت، علت پذیرفته نشدن خلافت از سوی امام علی (ع) گشت: دَعُونِی و التَمِسُوا غَیرِی. مرا واگذارید و دیگری را به دست آورید. همانا کران تا کران را ابر فتنه پوشیده است و راه راست ناآشنا گردیده. . . من اگر وزیر شما باشم بهتر است تا امیر شما باشم (نهج البلاغه، ۱۳۸۱: خطب ۹۲، ۸۵ ) .

مولای متقیان در خطب قاصعه عصبیت های قبیله ای را الهام گرفته از شیطان می داند و به مردم می فهماند که با مهار این عصبیت ها بود که دولت سازی پیامبر (ص) امکان پذیر شد. اطاعت از فرمان پیامبر (ص) و صرف نظر کردن از سروری قبیله ای امکان گذار از هویت قبیله ای به هویت فراقبیلگی دولت متمرکز را فراهم نمود؛ در حالی که اطاعت از شیوخ قبایل، خود موجب تضعیف دولت مرکزی آنحضرت گشت. این امر سبب شد که ایشان دائم از اهل کوفه که به علوی بودن شهرت داشتند، شکوه کنند و اذعان نمایند که این هویت های قبیله ای گریز از مرکز، شما را در مقابل اتحاد شامیان به رهبری معاویه، بی دفاع کرده است. زیرا شهر کوفه شهری قبیله ای، و بنیان گذاری آن به جنگ، اسکان و اعزام سپاهیان قبیله به قبیله مربوط بود، بعدها این شهرک نظامی به شهر عادی تبدیل شد. چون اسکان قبایل در این شهر به صورت بلوک های قبیله ای بود، عصبیت های قبیله ای در آنها موج می زد. این خود یکی از مشکلات امام علی (ع) در کوفه و مرکز خلافت بود و دلیل خطب قاصعه را نیز همین مشکلات دانسته اند (منتظری، ۱۳۶۸: ۹) .

قبیله و هویت سازی

قبیله به مثاب یک واقعیت در نهج البلاغه دارای شواهد و مؤیداتی است. یکی از مهمترین کارکردهای قبیله، واقعیت هویت سازی آن است. آی شریف «یا ایها الناس إنا خلقناکم من ذکر و أنثی، و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا، إن اکرمکم عند اللّه اتقیکم» (قرآن، حجرات: ۱۳)؛ ای مردم! ما شما را از مرد و زنی آفریدیم. آنگاه شعبه شعبه و قبیله قبیله تان گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید (نه آنکه به واسط آن به یکدیگر فخرفروشی کنید) به درستی که برترین شما با تقواترین شماست. امام ناظر به این حقیقت است. آن حضرت (ع) در جایی ضمن استناد به این آیه، متذکر می شود که برتری فقط در سای اطاعت خداوند و تقوا به دست می آید، نه از طریق نژاد و نسب و هویت قبیله ای (محمود، ۱۳۸۵ ه ق: ۲۰۶-۲۰۰) استاد مرتضی مطهری ضمن استناد به آی مذکور، تمایز افراد، اقوام، ملل و قبایل را شرط اجتناب پذیر زندگی اجتماعی می داند تا بدین وسیله شناسایی آنان از یکدیگر امکان پذیر گردد. از نظر ایشان اگر این انتساب ها -که از جهتی وجه اشتراک افراد (هویت) و از جهتی وجه افتراق آنان (غیریت) است- وجود نداشت، شناسایی و بازشناسی انسان ها در زندگی اجتماعی شان غیرممکن بود (مطهری، ۱۳۸۶: ۱۶-۱۴) ؛ بنابراین «قبیله» ابزار شناسایی هویت از غیریت است. این کارکرد قبیله ضروری است نه منفی. آنچه مذموم تلقی می شود آن است که انتساب قبیله ابزاری برای برتری طلبی گردد؛ به طور مثال از زمان شکل گیری «دیوان» در عصر خلافت عمر، ثبت نام افراد بر مبنای انتساب و هویت قبیله ای شان بود. این امر به خودی خود، مذموم نمی شود (برزگر، ۱۳۸۳: ۱۳۳ ) بدین ترتیب نظم قبیله ای، پای تنظیم دیوان عطا قرار گرفت (العلی، ۱۳۸۷: ۳۰) .

۵- قبیله شناسی امام (ع)

وجه دیگری از «قبیله به مثابه واقعیت» می تواند مؤیداتی در «قبیله شناسی» امام (ع) در نهج البلاغه بیابد. در این کتاب ارزشمند نام قبیله های گوناگون چون: بنی اسد، بنی سلیم، بنی جمح، بنی ربیعه، بنی حارث، بنی فهر، بنی زریق، بنی مراد، بنی ناجیه، بنی نخع و بنی ولیعه ذکر شده است (نهج البلاغه، ۱۳۸۳: ۵۸۷) و سرانجام به قبیله های مشهوری چون بنی مخزوم، بنی تمیم، بنی امیه (عبد شمس) ، بنی هاشم و بزرگترین قبیل شبه جزیره یعنی قبیل قریش که تیره های درونی فراوان داشت، اشاره شده است، البته قبایل أوس و خزرج نیز در یثرب (مدینه) از مشهورترین قبایل بودند. از عصبیت های عامل همچون «ربیعه» و «مضر» نیز در این کتاب، بحث شده است (نهج البلاغه، ۱۳۸۳: ۲۸۳) . بنی عباس و بنی علی هر دو از تیره های درونی بنی هاشم از قریش بودند که بعد از شهادت امام از یکدیگر جدا شدند. امیر مؤمنان در نام ۱۸ هر دو تیره را یکی و در ذیل عنوان «بنی هاشم» قرار می دهد (نهج البلاغه، ۱۳۸۳: ۳۵۵) . امام علی (ع) در نهج البلاغه به قبایل زیادی توجه می فرماید و در مواردی شرح و تفصیل هایی از قبایل مشهور آنان به دست می دهد؛ بدین ترتیب به توصیف واقعیت هایی می پردازد که مشاهده و استقراء نموده و نتیج این عملیات ذهنی خود را در قالب عباراتی بیان می فرماید؛ بنابراین منظر قبیله شناسی یکی از زوایای قابل پژوهش در نهج البلاغه است.

۶- توصیف ویژگی های عمومی قبایل

امام علی (ع) به برخی از قالب های تصوری در باب برخی از قبایل عرب اشاره می کند که طبعا به دلیل حفظ روابط نسبی و خونی قبایل در آن زمان، قابل دفاع است. در اینجا به چند نمونه از این خصوصیات قبیله ای اشاره می کنیم:

-امیر مؤمنان از قبیل «بنی مخزوم» که یکی از قبایل بزرگ مکه است، به نیکی یاد می کند: بنی مخزوم گُل خوش بوی و ریحان قریش اند. دوست داریم سخن گفتن با مردانشان و دوست داریم ازدواج با زنانشان را (نهج البلاغه، ۱۳۸۱: ۳۸۱) .

-در باب قبیل «بنی تمیم» نیز با تمجید فراوان سخن گفته است. ایشان خطاب به عبد اللّه بن عباس فرماندار بصره می فرمایند: به من خبر داده اند با تمیمیان درشتی کرده ای و به آنان سخن سخت گفته ای؛ حال آنکه مهتری از بنی تمیم در نگذشت جز آنکه مهتر دیگری به جای او نشست. در جاهلیت و اسلام کسی هماوردشان نیست. آنان با ما (بنی هاشم) هم پیوندند و نزدیک و خویشاوندند (نهج البلاغه، ۱۳۸۱: ۲۸۲) .

همان گونه که می بینیم امام (ع) از یک سو رفتار مبتنی بر قبیله گرایی عبد اللّه بن عباس را مذمت کرده اند؛ قبیله ای که خلیف اول از آن برخاسته؛ است اما در عین حال واقعیت قبیل بنی تمیم، ویژگی های کلی آنان، روابط نسبی و هم پیوندی بنی هاشم با آنان، و محاسن کلی شان را نیز به عنوان هویت قبیله ای بیان و تأیید نموده اند.

۷- تجزیه و تحلیل بنی امیه و معاویه

یکی از قبایلی که امام (ع) به میزان زیاد روحیه ها و ویژگی های آنان را بیان می کنند، قبیل بنی امیه (عبد شمس ) است. البته ایشان در بیشتر وقت ها هنگام برشمردن ویژگی های این قبیله، آن را با قبیل بنی هاشم مقایسه می کنند. شاید دلیل آن مبارزات طولانی این دو قبیله در عصر جاهلیت و بعدها در دوره رسالت پیامبر (ص) تا فتح مکه و سپس از زمان رحلت پیامبر (ص) به ویژه از هنگام روی کار آمدن عثمان و قتل وی و تقابل معاویه با امام (ع) با این دستاویز است. نکاتی که از این تحلیل به دست می آید، عبارتند از:

الف) امام (ع) به توانمندی قبیل بنی امیه و برتری آنان از حیث مال و نفرات اقرار می کند؛ بنابراین از نظر ایشان جمعیت بنی هاشم کمتر و توان اقتصادی شان ضعیف تر است.

ب) آن حضرت ضمن تأیید دوراندیشی بنی امیه، به ذکر نکاتی منفی در پروند آنان می پردازند. ایشان در کلم قصار ۱۲۰ در مقایسه ای بنا به اقتضای مبارز سیاسی و نسبت سنجی قدرت سیاسی این دو قبیله می فرماید:

خاندان عبد شمس (بنی امیه ) : در رأی دوراندیش ترند و در حمایت مال و فرزند نیرومندتر. لیکن ما (بنی هاشم) در آنچه به دست داریم بخشنده تریم و هنگام مرگ در دادن جان جوانمردتر، و آنان به شمار بیشترند و فریبکارتر و زشت کردار، و ما (بنی هاشم) گشاده زبان تر و خیرخواه تر و خوبتر به دیدار (نهج البلاغه، ۱۳۸۱: ۳۸۱) .

امیر مؤمنان در گفتارها و نوشتارهای دیگری نیز مقایسه بین این دو خاندان و برتری آشکار بنی هاشم بر بنی امیه را متذکر می شود. در بخشی از نام ۲۸ نهج البلاغه چنین آمده است:

اسیران آزادشده (طلقاء) و فرزندان طلقاء را چه رسد به تشخیص امتیازات میان مهاجران نخستین و ترتیب درجات و شناسایی منزلت و مقام آنان؟ خود را در میان چیزی قرار می دهی که از آن بیگانه ای. . . آیا نمی دانی جمعی از مهاجر و انصار در راه خدا به شهادت رسیدند؟ و هر کدام دارای فضیلتی بودند؟ اما آنگاه که شهید ما «حمزه» شربت شهادت نوشید، او را سید الشهداء خواندند و پیامبر (ص) در نماز او به جای پنج تکبیر، هفتاد تکبیر گفت؟ آیا نمی بینی گروهی که دستشان در جهاد قطع شد. هر کدام فضیلتی داشتند؛ اما چون بر یکی از ما ضربتی وارد شد و دستش قطع شد، طیارش خواندند که با دو بال در آسمان بهشت پرواز می کند؟ و اگر خدا نهی نمی فرمود که مردم خود را بستاید، فضایل فراوانی را برمی شمردم که دل های آگاه مؤمنان آن را شناخته و گوش های شنوندگان با آن آشناست. . . پیامبر (ص) از ماست و دروغگوی رسوا از شما؛ حمزه شیر خدا از ماست و ابوسفیان (اسد الاحلاف) از شما؛ بهترین زنان جهان از ما و زن هیزم کش دوزخیان از شما؛ از ما این همه فضیلت ها و از شما آن همه رسوایی ها؛ اسلام ما را همه شنیده اند و شرافت ما را همه دیده اند و کتاب خدا برای ما فراهم آورد (نهج البلاغه، ۱۳۸۳: ۳۶۴ و ۳۶۵). در گفتار طولانی امام (ع) در نامه های ۲۸، ۱۷ و خطب ۱۰۹ فراز ۳۸ نیز مقایس دو خاندان بنی امیه و بنی هاشم در دستور کار دارد.

ابعاد هویت قبیله ای به خلافت نرسیدن امام علی (ع)

۱- تا آنجا که به تعیین خلافت برمی گردد، از میان قبایل موجود در شبه جزیر عربستان، انصار و مهاجران، مدعیان اصلی خلافت بودند. قبائل انصار نگران وضع خود بودند که مبادا مهاجران قریشی پس از رحلت پیامبر (ص) در صدد انتقام جویی از خون خویشاوندان مهاجرینی باشند که به دست انصار در جنگ های صدر اسلام ریخته شده بود. همین نگرانی موجب شد که آنان اولین گام به سوی قبیله ای شدن را بردارند (حسینی، ۱۳۸۱: ۱۱۱) . بدین ترتیب آنها بی درنگ پس از رحلت رسول خدا (ص) در سقیفه گردهم آمدند. حباب ابن منذر در این انجمن خطاب به اقلیت مهاجران گفت: ما با زمامداری شما هرگز مخالفت نداریم و بر این کار حسد نمی ورزیم، ولی از آن می ترسیم که زمام کار به دست افرادی بیفتد که ما فرزندان و برادران و پدران آنان را در میدان های جنگ برای محو شرک و گسترش اسلام کشته ایم و اکنون آنان از ما انتقام بگیرند (ابن ابی الحدید، ۱۳۶۷، ج ۲: ۵۳) .

پیش بینی حباب بن منذر بسیار دقیق و درست بود و در حمل مسلم بن عقبه به مدینه به وقوع پیوست محاصر این شهر و حمله بدانجا به فرمان یزید صورت گرفت. در این نبرد، بنی امیه انتقام خون کشته شدگان بدر را از فرزندان انصار گرفتند (حسینی، ۱۳۸۱: ۹۲) . این موضوع در اظهارات امام (ع) نیز دیده می شود. انگیز انصار از اجتماع سقیفه هر چه بوده باشد، آنان با این حرکت شتاب زده به دور کردن خلافت از مرکز اصلی اش کمک کردند (حسینی، ۱۳۸۱: ۹۳) .

۲- به زودی با استدلال «الائمه من قریش» ، قبایل انصار خلع سلاح شدند و از رقابت برای تصدی خلافت بازماندند. بدین ترتیب، خلافت خاص تیره های قبیل قریش می گردد و چشم عرب به این قبیله دوخته می شود. تعبیر امام علی (ع) نیز بیانگر همین واقعیت است: مردم نگاهشان به قریش است و قریش نگاهش به خاندان های خود. اگر بنی هاشم سرکار آیند، همیشه سرکار باقی خواهند ماند. اما آنان می توانند خلافت را در خاندان های خود بگردانند (جعفریان، ۱۳۷۷: ۱۱۹) .

۳- یکسان پنداری رسالت یا امامت با قبیله بنی هاشم، یعنی نگریستن مسأله از زاوی قبیله ای، یکی از دلایل خلافت بلافصل امیر مؤمنان است. نقل قول جالبی از عبد اللّه بن عباس ما را در بیان این منظور یاری می رساند. وی می گوید: روزی خلیف دوم را چند تن از اطرافیانش مجلسی داشتند و از شعر سخن می گفتند. هر کدام از آنان شعری می گفتند. در یکی از اشعار مدح و ستایش از تیره ای از قبیل بنی غطفان شده بود اما عمر گفت: من جز بنی هاشم کسی را لایق این مدح نمی شناسم، آن هم به خاطر فضیلت شخص پیامبر (ص) و قرابت بنی هاشم با آن حضرت!. . . پس پرسید: ای فرزند عباس! آیا می دانی چرا قوم شما (قریش) بعد از (حضرت) محمد (ص) مانع به قدرت رسیدن شما (در منصب امامت) شدند؟ من از پاسخ گویی به این پرسش کراهت داشتم؛ از این رو گفتم اگر ندانم، امیرالمؤمنین می داند. عمر گفت: آنان دوست نمی داشتند که برای شما نبوت و خلافت را جمع کنند و شما بر قوم خویش فخر بفروشید؛ بنابراین قریش راه دیگری انتخاب کرد و درست عمل کرد و توفیق با او همراه بود.

طبری نقل قول دیگری با همین مضمون در مناسبت دیگر از ابن عباس می آورد. این اعتراف صریح خلیف دوم که خود یکی از ارکان قبیله قریش در آن روزگار بوده است بیانگر آن است که بسیاری از مهاجران حتی در زمان حضور پیامبر (ص) همچنان از قبیله و توازن قبیله ای غافل نبوده اند و بر این اساس در حال طرح ریزی برای دوران بعد از پیامبر بوده اند تا به نحوی از افزایش شوکت قبیل بنی هاشم جلوگیری کنند. تصمیم قطعی آنان خارج کردن خلافت و امامت از بنی هاشم بود. در نقل قول پیشین ملاحظه می کنیم که اولا نوعی یکسان انگاری بین بنی هاشم و رسالت شخص پیامبر (ص) در نظر گرفته می شود و سپس این یکسان انگاری دلیل پیشگیری از افزایش شوکت بنی هاشم از انعقاد خلافت در این قبیله از طریق امامت علی (ع) ذکر می شود.

۴- رقابت قریش میانه رو.

تیره های درونی قریش را می توان در یک تقسیم بندی کلی، سه گروه دانست: الف) قریش بنی امیه (تندرو ) ؛ ب) قریش بنی هاشم؛ ج) قریش میانه رو؛ قریش میانه رو را برخی از شخصیت ها و تیره های دیگر قریش تشکیل می دادند که قبل از هجرت پیامبر (ص) ایمان و اسلام آورده بودند. آنان نیز با به خلافت رسیدن فردی از خاندان بنی هاشم و امامت علی (ع) مخالفت می کردند؛ اما این مخالفت از جنس دیگر و متفاوت با مخالفت بنی امیه (تندرو) بود. آنان براساس رقابت، حسادت، جاه طلبی شخصی، و با انگیزه های مت