خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل تبار شناسی فقه نظام با تاملی بر آرای شهید صدر و جایگاه فقه نظام در حوزه

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل تبار شناسی فقه نظام با تاملی بر آرای شهید صدر و جایگاه فقه نظام در حوزه :

چهاردهمین نشست علمی پژوهشکده اندیشه دینی معاصر(آدم) با ارائه حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدرضا یوسفی عضو هیئت علمی دانشگاه مفید با موضوع «تبارشناسی فقه نظام با تأملی بر اندیشه های شهید صدر» در روزهای پایانی آذرماه برگزار گردید. دکتر یوسفی در این نشست ابتدا به تبیین جایگاه کسانی که اخیراً بحث فقه نظام را مطرح می کند پرداخته و در ادامه با بررسی ادعای انتساب آن ها به شهید صدر به تبارشناسی این دیدگاه پرداخت و تفاوت های مرحوم شهید صدر با کسانی که در حال حاضر این بحث را مطرح می کنند را بیان کرد.

استاد دانشگاه مفید با اشاره به تفاوت معانی مورد نظر از مفهوم فقه نظام و مکتب در نزد کسانی که در حال حاضر پیگیر آن هستند با معانی این مفاهیم در علم اقتصاد و در دیدگاه مرحوم صدر به تبیین این مفاهیم از نظر لغوی و اصطلاحی پرداخت. او در ادامه به تفصیل دیدگاه شهید صدر را در خصوص فقه نظام توضیح داد و در پایان به طرح ایراداتی و انتقاداتی پرداخت که نسبت به دیدگاه شهید صدر وارد شده است. در ادامه گزارشی از این نشست را ملاحظه می کنید.

نقدهایی که منجر به انزوای مباحث شهید صدر در حوزه شد

مرحوم شهید صدر در اواخر یا اوائل دهه، کتاب «اقتصادنا» را تدوین کرد و می خواست که یک طرح نظامند از فکر دینی ارائه بدهد که مبتنی بر فقه باشد. ایشان بر فقه تأکید داشت و منظورشان، فقه موجود بود، همین چیزی که الآن در حوزه های علمیه تدریس می شود و فتوا داده می شود. در زمان خودشان به عنوان یک فکر بدیعی مطرح شد که مورد تمجید گروه های بزرگی قرار گرفت. گرچه ایشان این ایده را در «اقتصادنا» مطرح کرد ولی در کتاب های فقهی دیگر خود، همان روال عادی فقها طی کرد و مثل بقیه آقایان فتوا می داد که برخلاف اقتصادنا است؛ اما در اقتصادنا چنین ادعایی کرده است. در زمان انقلاب هم پیرو درخواست تعدادی از شاگردان، ایشان جزواتی را نوشت که همان بسط اقتصادنا محسوب می شد، در “الاسلام یعقود الحیاط المدرس الاسلامیه” یک چنین کاری را انجام داده است. بعد از انقلاب، این نظر مورد نقد و بررسی قرار گرفت و نقدهای جدی بر آن شد، از جمله آقای حائری، شدیداً این بحث را مورد نقد قرار دادند. نقدها و پرسش هایی که به راه افتاد، باعث شد که این نظر کنار گذاشته شود و به انزوا کشیده شود و دیگر کسی آن را در محافل علمی مطرح نکند. هیچ وقت هم حوزه های علمیه در این بحث ورود نکردند و دیدگاه متداول خود را پیش بردند. مرحوم شهید بهشتی، بعد از انقلاب یک بحثی در سخنرانی مالیات دارد که آنجا یک دیدگاهی شبیه دیدگاه صدر مطرح می کند.

اما اخیراً مدتی می شود که گروهی از حوزویان به طرح دیدگاهی پرداخته اند و عناوین مختلفی را نسبت به آن به کار می برند مثل: فقه اجتماعی، فقه کلام، فقه الحکومه، الفقه النظام و تعابیر متعدد دیگر که مختصر تفاوت هایی با هم دارند و همین طور با همین عناوین مراکزی نیز تشکیل شده است. به عنوان نمونه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پنج تا پژوهشکده راه انداخته است و یکی، از پژوهشکده های آن، پژوهشکده نظام اسلامی است؛ یعنی دغدغه این گروه همین هست. یا دو سال پیش، پژوهشگاهی تأسیس شد، تحت عنوان پژوهشگاه فقه نظام در شهریور ، همچنین چیزی تأسیس شد توسط آقای اراکی. امسال هم جایی به نام موسسه علوم اسلامی و مطالعات اجتماعی مفتاح در قم، اعلام موجودیت کرده که یک سری دروس خارج فقه نظام در آنجا تشکیل می شود. در تهران هم موسسه ای تحت عنوان امام رضا(ع) هست که در آنجا هم چنین چیزی مطرح می شود؛ و در واقع همه این موارد نشان می دهد که یک چنین افرادی هستند که دارند این مسئله را دنبال می کنند و این موضوع یک بحث جدی است.

در اینجا چند نکته وجود دارد؛ یکی اینکه این افراد و این مراکز، در عنوان آن با هم اختلاف نظر دارند؛ یعنی بعضی ها می گویند، فقه اجتماعی، بعضی فقه نظام، برخی فقه الحکومه و تعدادی دیگر می گویند که ما اساساً فقه فردی نداریم و همه آن اجتماعی است. به هر حال اختلاف زیادی در نام و چگونگی آن با هم دارند و حتی در منابع استخراج آن نیز با هم اختلاف نظر دارند، مثلاً در یکی از مؤسسات همین آقایان می گویند، منابع ما چهارتا است اگر بخواهیم فقه اجتماعی متمایزی داشته باشیم، یکی از آن اصول اعتقادی است. وقتی هم از اصول اعتقادی می خواهند صحبت کنند، ناظر بر این اصل کلی است که حاکمیت مطلق از آن خداوند است و مالکیت مطلق هم از آن خداوند است و اصل دومی مطرح نمی کنند، همین اصل اولی را مطرح می کنند و می گویند، ما می توانیم از این ها یک سری احکام استخراج کنیم. دومین منبع، قواعد اصولی مثل، باب تزاحم ـ فقط باب تزاحم را مثال می زنندـ می گویند، یکی از منابع استخراج فقه نظام ما هست. سوم، یک سری قواعد فقهی را می آورند، چهار قاعده فقهی نفی ضرر، نفی حرج، نفی عسر و قاعده تثبیت. آخرش هم می گویند که ما از مجموع احکام فقهی می توانیم یک حکم کلی را استخراج بکنیم که بعضی ها از تعبیر به فقه اکبر و فقه اصغر می کنند. فقه أصغر، همین فقه موجود را می گویند و از فقه اکبر به اندیشه های اسلامی تعبیر می کنند، حالا اندیشه های اسلامی دقیقاً منظور چی هست، معلوم نیست و تعبیراتی دارند که همه چیز را در بر می گیرد؛ یعنی همه چیز مبنای این فقه نظام ما می شود، اما چگونه؟ باز هم معلوم نیست.

تاکنون هیچ تلاش مدونی برای بحث فقه نظام دیده نمی شود

نسبت به بحثی که اخیراً آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی در این خصوص مطرح کردند از جمله جاهایی که به آن پاسخ دادند عبارتند از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، پژوهشگاه نظام، فرهنگستان علوم اسلامی و مذاهب اسلامی که مؤسس آن آقای اراکی است. این مؤسسات رسالت خودشان را این گونه می بینند و ویژگی های خاصی دارند. به لحاظ سیاسی هم دغدغه های خاصی را دارند و مراد آن ها این است که ما یک حکومتی داریم و احکام این حکومت را نمی توان از این فقه استخراج کرد، بنابراین ما باید یک فقه مناسب با این حکومت تنظیم کنیم؛ وقتی فقه نظام می گویند، آخر داستانش این هست و این دغدغه ای است که این ها دارند. باز ویژگی دیگری که این گروه ها دارند، این ها افرادی هستند که در درون حوزه نبوده و معمولاً وابسته به مؤسساتی هستند که در حاشیه حوزه هستند. با این حال تاکنون هیچ تلاش مدونی برای بحث فقه نظام از این ها دیده نمی شود یا اگر هم برخی از کارها انجام شده کارهای ضعیفی است؛ مثلاً، در یک مورد که فقه نظام اقتصادی هست از منابعی استفاده شده که متعلق به شصت سال پیش هست و حرف خاصی هم ندارد، به جز یک بازگویی از مرحوم شهید صدر. بیشتر حرف های آن، در این نقد اخیری که کردند، ضرورت فقه نظام هست؛ یعنی مطلبی بالاتر از این نمی بینید و ضرورت فقه نظام را با تعبیرهای مختلف تأکید می کنند.

به لحاظ تبارشناسی خودشان را به مرحوم صدر وصل می کنند و اعتقاد دارند که این فکر از شهید صدر است و ما خودمان را وامدار آن میدانیم، اما وقتی از مطالب شهید صدر می گویند، بیشتر بازگویی مطالب شهید صدر است تا اینکه بازخوانی از شهید صدر صورت بگیرد و تا اینکه ایرادهایی که شاگردان شهید صدر و دیگر فقها به او گرفته اند را پاسخ دهند؛ و مطالب را بیشتر بازگویی می کنند. بدون اینکه به این مسئله بپردازند که شهید صدر در حدود سال پیش این حرف را زده است و حوزه چرا استقبال نکرده است، این خود جای تحلیل دارد، مشکلات آنچه بوده است، هیچ کدام از این ها مدنظر نیست، در عین حال ملاحظات دیگری نیز هست.

از جمله روایتی که از دیدگاه خودشان مطرح می کنند با دیدگاه مرحوم صدر متفاوت است؛ یکی از تفاوت ها: تفاوت در دغدغه است. مرحوم صدر در سال دغدغه این را داشت که در برابر تفکرات سوسیالیستی و سرمایه داری، بگوید که ما هم یک مکتبی داریم و مکتب ما هم نظام وار هست و تفکر ما نظام وار هست، اما این ها دغدغه حکومت دارند که حکومت نیاز به یک سری احکام متناسب دارد و با فقه فردی نمی شود حکومت کرد.

از نظر جایگاه علمی نیز کاملاً متفاوت هستند. مرحوم صدر، نبوغ فراوانی داشت و این کار را به صورت فردی انجام داده، اما این ها با اینکه از امکانات مالی فراوانی برخوردارند و پیوندهای سیاسی خاصی دارند ولی جایگاه علمی آن ها حتی در حوزه های علمیه آن طور که باید باشد، نیست.

شهید صدر همین فقه فردی را به عنوان فقه قبول می کند

تفاوت سومی که می توان مطرح کرد، تفاوت فکری هست. مرحوم صدر اعتقاد دارد که دین برای هدایت مردم آمده است، بنابراین در مسائل علمی ورود نمی کند، در برنامه ریزی های اقتصادی ورود نمی کند، این موارد متعلق به علم است، ولی کسانی که اخیراً به این موضوع پرداخته اند اعتقادشان بر این است که دین در روش ها نیز ورود می کند، در برنامه ریزی های اقتصادی، برنامه پنج سال و امثال آن، دین باید وارد شود.

تفاوت دیگری که این ها دارند این است که معتقدند دین پاسخگوی تمام مسائل اقتصادی و اجتماعی و حتی مسائل ریز آن هست، در حالی که شهید صدر تا این حد معتقد نبود.

آخرین نکته ای که به عنوان تفاوت این دو گروه عرض می کنم این است که مرحوم صدر همین فقه فردی را به عنوان فقه قبول کرده بود، در حالی که این ها فقه فردی را قبول ندارند، اما اینکه چگونه می خواهند از فقه فردی راحت بشوند، راه روشنی ندارند.

خب این بخش اول سخنان من که سعی کردم که یک سیری را عرض کنم و با توجه به ادعای تبارشناسی که دارند، تفاوت های آن ها را با شهید صدر ذکر کنم.

بحث بعدی، مفاهیم است. یک سری مفاهیمی گفته می شود، مثل، مفهوم نظام، یا مفهوم مکتب؛ اینجا من لازم می دانم که چند تا مفهوم را بگویم و تا برسیم به دیدگاه مرحوم صدر. ما در اقتصاد و موارد فکری، یک مفهومی داریم به نام مکتب که شهید صدر به فارسی زیاد کلمه مکتب را به کار می برد و به عربی مذهب می گوید و به انگلیسی، دکترین گفته می شود و معمولاً یک مجموعه عقاید خیلی کلی است که یک هدفی را دنبال می کند که این اعتقادات، اعتقادات پایه ای هست. مثلاً در مکتب اسلام، اعتقاد به خداوند، نبوت نبی، به قرآن جزء اصول اعتقادی است که هویت مسلمانی را تعیین می کند. مکتب هم همین طور هست، مکتب در حوزه اقتصاد یعنی گروهی در یک جا جمع می شوند و یک سری تفکراتی دارند که هویت آن ها را تعیین می کند.

شهید صدر و نظام سرمایه داری

در حوزه اقتصاد معمولاً می گویند که دو سؤال اساسی در حوزه مکتب وجود دارد که آن مکتب باید به آن پاسخ بدهد. سؤال اول، اصل مالکیت خصوصی و دوم، حدود مالکیت خصوصی؛ اصلاً شما مالکیت خصوصی یا دولتی را قبول دارید؟ مالکیت خصوصی که قبول دارید، آیا برای آن حدود قائل هستید؟ این می شود سؤال اول. سؤال دوم، بحث آزادی اقتصادی هست و حدود دخالت دولت. هر مکتبی که می آید در حوزه سرمایه داری یا سوسیالیسم و یا اسلام، باید این دو سؤال را جواب بدهد. مرحوم صدر می گوید، هدف من پاسخ دادن به این سؤال ها در رقابت با نظام سوسیالیسم و سرمایه داری است، منتهی من این دوتا سؤال را نمی توانم از دل فقه بیرون بیاورم؛ یعنی دغدغه هایش این ها هست. می گوید، جواب این ها را من نمی توانم از دل فقه بیرون بیاورم،

این ها را از روشی که به اصطلاح کشف هست، می توان به دست آورد. به طور طبیعی هر مکتبی بر طبق اصول خودش این کار را انجام می دهد؛ مثلاً نظام سرمایه داری معتقد به آزادی اقتصادی هست، این آزادی اقتصادی یک اصلی است که مبتنی بر یک مبانی ارزشی هست و یک جهت گیری خاصی را دنبال می کند. سوسیالیست ها، آزادی اقتصادی را قبول ندارد و یک مبانی ارزشی برای خود دارد و هدفی را دنبال می کند. مرحوم صدر می گوید، ما هم همین طور هستیم، اما این که کدام اصل هست، بماند، ولی این یک مبانی ارزشی دارد و یک هدفی دارد که آن هم عدالت اجتماعی هست و آن مبانی که خدمتتان عرض کردم؛ بنابراین یک پیوند این چنینی بین مبانی و این دوتا اصل و هدف شکل می گیرد. خوب این راجب به مکتب که دغدغه شدید مرحوم صدر هم همین هست و غیر از این هم در حوزه اقتصاد، چیزی را دنبال نمی کند.

دومین مفهومی که لازم است درباره آن صحبت شود، مفهوم نظام هست، نظام از نظر معنای لغوی، مجموعه در هم تنیده و منسجمی است که جهت و هدف معینی را دنبال می کند، حالا این مجموعه می تواند به صورت، ارگانیکی یا مکانیکی باشد، فرقی نمی کند، ولی یک جهت گیری خاصی را دنبال می کند، این معنای لغوی آن هست. معنای دومی که در نظام مطرح می شود و در حوزه اقتصاد هم مطرح می شود، نظام های عینی هست؛ یعنی مجموعه ای منسجم از نهادهای حقوقی، اجتماعی، امکانات فنی، شرایط جغرافیایی که از آن تعبیر به نظام می کنند.

ویژگی های نظام اقتصادی

نظام اقتصادی چهارتا ویژگی دارد که یکی ویژگی آن، نظام حقوقی هست که نظام حقوقی درباره قانون واردات، صادرات، دخالت های دولت و این دست موارد که آیا نرخ ارز را تعیین کنیم، نکنیم، قانون بودجه باید چطور باشد و امثال این ها بحث می کند. ویژگی دوم، سطح تکنولوژی است که تعیین کننده یک نظام اقتصادی است؛ مثلاً، تکنولوژی که در آمریکا هست، اقتضائات خودش را دارد و نوع روابطی که ایجاد می کند متفاوت از جامعه ای است که در آن تکنولوژی وجود ندارد. به عنوان مثال، یک تکنولوژی ساده مثل آسانسور را نگاه کنید، شما می بینید تأثیراتی را که آسانسور روی روابط اجتماعی و اقتصادی می گذارد، خیلی متفاوت است. ما قبل از اینکه پدیدهای به نام آسانسور بیاد، معمولاً خانه هایی که داشتیم، یک طبقه یا دو طبقه بود، دیگر بالاتر از این نمی شد، به مدد آسانسور ما از این آسمان خراش ها می توانیم داشته باشیم، بعد نوع تعاملات، نوع حقوقی که تعریف می شود، نوع روابطی که مطرح می شود، این ها تحت تأثیر یک مفهومی است به نام آسانسور؛ بنابراین سطح تکنولوژی هم یکی از عناصر مهم آن نظام هست. ویژگی سوم، وضعیت جغرافیایی است؛ یعنی اینکه شرایط جغرافیایی شما چگونه هست؟ اگر یک کشوری کنار دریا باشد، طبیعتاً خانه هایی که ساخته می شود و نوع فعالیت های اقتصادی که خواهد داشت، متفاوت خواهد بود با یک منطقه ای که سردسیر هست، معمولاً شغل آن ها در کنار دریا، ماهیگیری هست، تور ماهیگیری و لنج می سازند و جغرافیا جور دیگری است و روابط جور دیگری خواهد بود. ویژگی چهارم هم نظام ارزشی همان مکتب است؛ یعنی ما با این چهارتا اصل به ترتیب مواجه هستیم.

دوستانی که دارند مفهوم نظام و یا حتی نظام اقتصادی را به کار می برند، ذهنیتی که دارند چیزی نیست که معمولاً در اقتصاد به کار می رود؛ و عمدتاً می خواهند یک چیز را بسازند مثل نظام سرمایه داری و سوسیالیستی و می گویند، ما می خواهیم یک چیز را بسازیم، آن چی هست که می خواهیم بسازیم؟ آن مفهوم لغوی اول است که یک مجموعه منسجمی هست که می خواهیم طراحی بکنیم که در حوزه تولید چگونه با