خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل بررسی نقش امام رضا(ع) در تقابل با بدعت با تاکید بر روایات عیون اخبار الرضا علیه السلام

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل بررسی نقش امام رضا(ع) در تقابل با بدعت با تاکید بر روایات عیون اخبار الرضا علیه السلام :

مقدمه

بدعت در اصطلاح دینی آن عبارت است از «نو آوری در دین» که در تعاریف اندیشمندان اسلامی، اعم از شیعه و سنی یکسان می باشد. برای نمونه، ابن حجر عسقلانی (شارح صحیح بخاری) معتقد است: «محدثات (کارهای نوآورانه) اموری است که ریشه در شریعت نداشته باشد و در عرف شرع، بدعت نامیده می شود، اما اموری که اصلی در شرع به آنها دلالت کند، شرعاً بدعت محسوب نمی شود» (البیاتی، ۱۳۹۰، ۳۶).

علّامه مجلسی درکتاب وزین بحار الانوار، در بیان معنای بدعت در اصطلاح شرع آورده است: «بدعت در شرع، به اموری اطلاق می گردد که بعد از رسول خدا(ص) ایجاد شده، هیچ نصّی در خصوص آن وجود نداشته و در هیچ کدام از عمومات[۱] نیز داخل نباشد؛ مثل ساخت مدارس و امثال آنها که بدعت نیست، چون در عموماتی مثل پناه دادن، اسکان دادن و کمک کردن به مؤمنان داخل می شود یا نوشتن کتاب های علمی که به دانش های شرعی ارتباط دارند، همچون پوشیدن لباسهایی که پوشیدن آنها در زمان رسول اکرم(ص) مرسوم نبوده یا غذاهای جدید و… همه داخل در عموم حلیت است و نهی از آنها وارد نشده است، البته اگر کسی این کارها را – که به دلیل وارد بودن در عمومات حلال است – انجام دهد و معتقد باشد که کارش به صورت خاص، نزد شارع مطلوبیتی دارد، کار او بدعت است، چه در اصل بدعت بوده باشد یا در خصوص این مورد» (مجلسی، ۱۳۹۸، ۷۴ /۲۰۲). اما با نگاهی به تعریف های ارائه شده از سوی فریقین، می توان قدر جامعی را برای بدعت در نظر گرفت.

بر این اساس، بدعت در اصطلاح عبارت است از: «وارد کردن چیزی به دین یا خارج کردن چیزی از آن، بدون اجاز شارع و با استناد به وی» (علم الهدی، ۱۴۰۵، ۳/۸۳).

اگر از تعریف بدعت در بحار بگذریم، آنچه در خصوص بدعت در مجلدات مربوط به زندگانی ائمه (ع) در کتاب بحار الانوار به چشم می خورد، روایاتی از ائمّه(ع) است که در بیان اهمیت سنّت وارد گشته و نتیجه آن می شود که بدعت در نگاه ائم معصومین (ع) در تقابل با سنّت می باشد: «شخصی از امام علی(ع) دربار سنت و بدعت و افتراق و اجتماع پرسید، امام فرمود: «سنّت، همان روش پیامبر است و بدعت هر چه مخالف آن باشد. اما افتراق، جمعیت کفار است گرچه زیاد باشند و اجتماع، هماهنگی اهل حق است گرچه کم باشند (مجلسی،۱۳۶۴، ۷۵، ۴۶).

برابر مستندات شرح زندگانی امام علی بن موسی الرضا(ع) از مجموع شریف بحار الانوار، در روایات منقول از این امام شریف، روایتی که دال بر تعریف بدعت بوده یا تعریفی که در آن سنت و بدعت را مقایسه نموده باشد، مشاهده نگردید؛ آنچه در پژوهش ذیل از نظر خوانند محترم مقاله می گذرد، نتایج بررسی در شرح حال ایشان در این کتاب (به خصوص) و برخی از مستندات تاریخی و مقالات معتبر است که پیرامون زندگی امام(ع) نشر یافته است.

الف. اوضاع فرهنگی عصرامام رضا(ع)

عصری راکه امام رضا(ع) در آن می زیست «عصر طلایی» می نامند. در این دوره، علم و معرفت رواج پیدا کرد و تمسک به عقل و منطق در امور دینی و سازش دادن مذهب با فلسفه، طبق عقاید معتزله آغاز گردید (صفی زاده، ۱۳۹۲، ۹۷۴).

در این تحقیق، بدعت ها[۲] و به ویژه انحراف های فکری سال های ۲۰۳ – ۱۸۳ق (پاینده، ۱۳۷۵، ۱۲/۵۲۲۶) (یعنی آن مقطع از تاریخ عباسی که هم زمان با دور خلافت هارون الرشید[۳] و فرزندانش محمد[۴] و عبدالله[۵] است)، به طور خلاصه مورد بحث قرار گرفته و نقش امام رضا(ع) مورد تحلیل قرار می گیرد.

آنچه که از متون تاریخی و حدیثی در تحلیل شرایط و اوضاع فکری و فرهنگی زمان امام رضا(ع) نمایان است، این که ایشان در زمانی رسالت امامت را بعد از پدر بزرگوار خویش برعهده گرفتند که جریان های فکری و ساختن فرقه های متعدد مذهبی در شیعه و اهل سنت که از زمان امام سجاد(ع) شروع شده بود، به سبب یافتن فضای باز سیاسی و نیز پشتیبانی حاکمان بنی عباس از آنها، جامع اسلام آن روز را با اندیشه و سخنی تازه و برداشتی نو از دین مواجه می ساختند. جریان انحراف های فکری در روزگار بنی عباس رواج یافته و این خود، به شهادت متون تاریخی، به دلیل حمایت و پشتیبانی های خلفای بنی عباس بوده و اثر خود را به صورت سرگرم شدن مردم و دوری آنان از صحن سیاست نشان می داد. اندیشه های عقلی صرف، در جامعه منتشر شده و دامن جدل دربار جبر، تفویض، ارجاء، تجسیم و تشبیه گسترش یافت (پاینده، ۱۳۷۵، ۱۳/۵۷۶۴).

از رفتارهای حاکمان بنی عباس در برابر رواج عقائد گوناگون، ترویج آراء و نظریات خود ساخته یا دیگر ساخته ای بود تا بدین وسیله، جامع اسلامی را سرگرم جدال و مناقشه های کلامی نمایند. به عنوان مثال، هارون نظری «قدیم بودن» قرآن را پذیرفت و به سرکوب و کشتن مخالفان این نظریه پرداخت (همان، ۱۳/۵۷۵۱). در روزگار مأمون، وی برعکس پدر خود، قرآن را «مخلوق» و نه «قدیم» خواند (همان، ۵۷۵۱). هارون در پاسخ کسی که در مورد کشته شدن مردی از هارون سؤال شد، گفت: «از آن رو او را کشتم که می گفت: قرآن مخلوق است» (ابن کثیر، ۱۴۱۱، ۱۰/۲۱۵).

از دیگر مواردی که می توان شاهدی بر جعل روایات و احادیث در زمان هارون الرشید ذکر کرد، نمون ذیل است که چاپلوسان تملّق گوی خلیفه برای کسب امتیاز بیشتر بیان می کردند:

روزی ابو معاویه ضریر به حضور هارون رسید. در آن مجلس یکی از بزرگان قریش حضور داشت. ابو معاویه حدیثی از ابوهریره نقل کرد که او آن را به رسول خدا(ص) نسبت داده بود، بدین شرح که: [روزی] موسی(ع) با حضرت آدم (ع) دیدار کرده، به او گفت: تو همان آدم هستی که ما را از بهشت بیرون کردی؟ آن مرد قریشی گفت: کجا آدم و موسی با یکدیگر دیدار کردند؟ همان ایراد ناچیز هارون را عصبانی کرد و دستور داد تا وسایل قتل وی را آماده سازند و گفت: «به خدا او زندیق است که حدیث رسول خدا(ص) را مورد طعن قرار می دهد». ابومعاویه برای نجات جان آن مرد قریشی گفت: «ای امیر المؤمنین، او دچار لغزش شده است و همچنان هارون را با این گفتار آرام می کرد تا این که هارون از کشتن آن مرد قریشی صرف نظر کرد (همان، ۱۰/۲۱۵). یکی دیگر از شواهدی که می توان بر ترویج بدعت سازی و مماشات در برابر بدعت سازان ذکر کرد، حمایت و محبت به عالمانی است که برای جلب رضایت خلفا حاضر بودند، سخن به ناحق بگویند و گاه چنانچه گفته شد، دست به جعل روایت بزنند.

هارون به یکی از شاعران تملّق گوی خود که در ضمن اشعاری او را «امین الله» خوانده بود، دستور داد تا هزار دینار بدهند و گفت: «اگر می افزودی، به یقین ما نیز می افزودیم» (سیوطی، ۱۴۰۶، ۲۳۳).

خلفای عباسی در زمین اقتصادی نیز رفتارهایی را انجام دادند که گونه ای از بدعت گذاری آنان بود: از جمله، ابوالفرج اصفهانی در الاغانی نقل می کند که:

«خراج سنگین و اموال هنگفتی از موصل برای هارون فرستاده شد. هارون دستور داد تا آنها را به یکی از کنیزکان او بدهند. مردم این کار او را اقدامی بزرگ و غیر طبیعی دانسته، از آن سخن می گفتند. ابوالعتاهیه گفت: شگفتا! هارون این چنین ثروتی را به زنی بدهد و من از آن بی بهره باشم؟ آنگاه بر هارون وارد شد، سه بیت شعر سرود و هارون بیست هزار درهم به او داد و فضل بن ربیع که در آن جا بود، پنج هزار درهم بر آن افزود».

از این موارد، در مستندات تاریخ عباسی نمونه های بسیار می توان ذکر کرد.[۶] چنانچه طبری می نویسد: «دارایی والی هارون در خراسان، به هشتاد میلیون رسیده بود» (پاینده، ۱۳۷۵، ۱۲/۵۳۴۵).

مسأله ای که در عصر امام رضا (ع) به گونه ای واضح خود نمایی می کند، بدعت گذاری در مباحث کلامی است. هرچند که با توجه به روایات و احادیث آن حضرت، چنین برمی آید که اگر نقش بی بدیل حضرت امام رضا(ع) نبود، در عرص مسائل فقهی[۷] نیز، بدعت های زیادی گذاشته می شد.

دیدگاه منع تدوین حدیث، که تا عهد خلیف اموی عمر بن عبد العزیز (۹۹ – ۱۰۱ق) به بهان انس مردم با قرآن و عدم اختلاط وحی الهی با کلام پیامبر (ص)، به گون جدی بر آن پافشاری می شد، باعث شد تعداد زیادی روایات مجعول و تحریف شده در دایر روایات منقول از پیامبر اکرم (ص) وارد گردد؛ اما طرح شبهات در حضور امام رضا (ع) و نیز ترجم کتب یونانی به زبان عربی و آمد و شد مسلمانان با کشور های دیگر و تحت نفوذ قرار گرفتن دائر فکری و عقیدتی مردم، عواملی بودند که باعث شد امام رضا(ع) چه قبل از پذیرش امر ولایت عهدی و چه بعد از آن (به عنوان دو مقطع مهم زندگی آن حضرت)، از این ناحیه احساس خطر نموده و چونان ستار پر نوری، روشنگر فضای آکنده از انواع شبهات دینی و عقیدتی باشند.

تأسیس یا رشد فِرَق مختلف در جامع اسلامی، همچون شیعیان امامیه، واقفیه، صوفیه، غلات، خوارج و غیره، فقط بخشی از مهم ترین جریان های فکری در عصر امام رضا(ع) را تشکیل می دادند. کثرت، تنوع و انحرافی بودن پاره ای از این فرقه های اسلامی، لزوم یک پالایش و تصفی درونی را یادآوری می کرد. در نتیجه، رسالت الهی امام رضا (ع)، یعنی حفظ مرزهای شریعت، اقتضا می کرد که ماهیت این جریان ها را برای مردم روشن کند تا آنها در دام جریان های انحرافی گرفتار نیایند.

ب. کیفیت تقابل امام رضا(ع) با بدعت

بحث مواجه امام(ع) در مقابل بدعت را، می توان از چند نظرگاه مورد بررسی قرار داد.

ج. امام رضا (ع) و حرکت بر مدار سنت نبوی

امام رضا(ع) بنا بر امر رسالت الهی، با وجود علم به شهادت خود، از دلایل پذیرش ولایت عهدی مأمون را، احیای سنّت نبوی(ص) ذکر می فرمایند. امام(ع) در این باره می فرمایند: «خداوندا، حکومتی نیست جز حکومت تو و من ولایتی ندارم جز آنچه از تو به من عطا شود؛ مرا در اقام دین و احیای سنت پیامبر، محمد(ص) موفق فرما، زیرا تویی مولا و یاور من و چه خوب مولی و یاوری هستی!» (مستفید، ۱۳۷۲، ۱/۳۶). مستندات حدیثی نشان می دهد که امام(ع) در این بخش به چند روش عمل نمودند:

۱. تبیین مسائل فقهی

یکی از جلوه های رفتاری امام رضا (ع) که می تواند در پیشگیری از بدعت گذاری در دین و جلوگیری از انحرافات نقش مهمی داشته باشد، نقش امام(ع) در بیان مسائل فقهی است. امام رضا(ع) مانند اجداد بزرگوارخویش با تربیت فقهای بزرگ در دور پاکسازی و تصنیف کتب حدیثی، توانستند در پویایی فقه شیعه قدمی بزرگ بردارند. تصحیح کتب حدیثی که نزد ایشان آورده می شد و یا جرح و تعدیل روات احادیث، از جمل این فعالیت های امام (ع) بود. علاوه بر آن، امام در زمین مسائل مستحدثه نیز فتوی می دادند[۸] و در زمینه های مختلف فقهی، روایات فراوانی از آن حضرت به ارث رسیده است.

در کتاب سیره الأئمه الإثنی عشر آمده است: کمتر پیش می آید پژوهشگری، بابی از باب های فقه یا بخشی از بخش های آن را بررسی کند و از امام رضا(ع) در آن روایتی نیابد. چه بسا در باب های فقهی، به ده ها حدیث از ایشان برخورد کند (معروف حسنی، ۱۴۳۳، ۲/۱۱۴). امام رضا(ع) با تبیین احادیث فقهی رسیده از ائم معصومین(ع) که به ایشان ارجاع می شد، شیعیان خود را راهنمایی می نمودند و بدین وسیله، از اینکه آنها از پیش خود به برداشت های شخصی عمل نمایند، جلوگیری می نمودند. احادیث فراوانی از این شمار، در کتب فقهی و حدیثی از امام(ع) نقل شده است (مستفید، ۱۳۷۲، ۱/۶۲۵).

۲. تأیید یا تکذیب اخبار و احادیث رسیده

امام رضا(ع) نیز مانند سایر ائمه (ع)، در تأیید یا تکذیب اخبار رسیده از اجداد بزرگوارشان حساسیت داشته تا اولاً بدعتی جای سنّتی را نگیرد و ثانیاً، راوی حدیث در استناد مطالب خود به امام(ع) یا رسول خدا(ص)، تعهد بیشتری به خرج دهد.[۹]

۳. مبارزه با رأی و قیاس

یکی از محور های عمد تعالیم ائمه(ع) به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق (ع)، زدایش قیاس و استحسان از محیط فقاهت بود. در اهل سنت، یکی از مصادر فقهی پذیرفته شده، قیاس است و محمد ابوزهره، در کتاب اصول الفقه خود، قیاس را در جایی که روایت یا اجماع نباشد، نظر جمهور علمای اهل سنت می داند (معارف، ۱۳۷۶، ۲۴۷). امام رضا(ع) همواره یاران خویش را از قیاس برحذر می داشتند.

نمون ذیل از احادیث امام رضا(ع) است که در رد قیاس می فرمایند: احمد بن ابی نصر بزنطی می گوید: «به امام رضا (ع) گفتم: فدایت شوم! همانا برخی اصحاب ما می گویند حدیثی که از شما و پدرانتان می شنویم، سپس با آن قیاس می کنیم و به آن عمل می کنیم. فرمود: «سبحان الله! به خدا قسم، این دین جعفر (ع) نیست. قیاس کنندگان قومی هستند که ما به آنها نیاز نداریم. آنها از اطاعت ما خارج شده اند و از طریق و راه و روش ما بازگشته اند. پس کجاست تقلیدی که جعفر(ع) و اباجعفر(ع) مقلدان آن بودند؟ جعفر (ع) فرمود: قیاس را به کار نبرید و چیزی با قیاس تعدیل نمی شود، مگر اینکه قیاس آن را می شکند» (محبی پور، ۱۳۸۸، ۵۹).

۴. تبیین احادیث

اشاره گردید که جریان سازی فعال در عصر امام رضا(ع)، سعی داشت برای جلب اعتماد و اطمینان مردم، احادیث ائم معصومین(ع) را تحریف و یا آن را بر طبق رأی و خواست خود تأویل و تفسیر نماید. آن حضرت، به تعبیر و تفسیر احادیث مجمل پرداخته و ابهاماتی را که در احادیث برای مردم پیش می آمد، روشن می ساختند (مستفید، ۱۳۷۲، ۱/۶۲۰ – ۶۲۶).[۱۰]

محمّد بن موسی بن نصر رازی از پدرش روایت کرده که گفت: از حضرت رضا(ع) از سخن رسول خدا(ص) پرسیدند که فرموده است: «اصحابی کالنّجوم – الخ»، اصحاب من مانند ستارگان آسمانند، به هر کدام اقتدا کنید راه یابید؛ و سخن دیگر ایشان که فرمود: «دعوا لی أصحابی»، اصحاب مرا به من واگذارید؟ امام(ع) فرمود: این درست است، (و در این احادیث) مراد کسانی هستند که پس از او تغییر حال پیدا نکردند و در دین تغییر و تبدیل ندادند. راوی گوید: به آن حضرت عرض کردند: از کجا دانسته شود که آنان تغییر یافتند و یا اینکه دین را تبدیل دادند؟ فرمود: از آن جا که خود روایت کرده اند که پیغمبر(ص) فرمود: در روز قیامت، مردانی از اصحاب من ازحوض کوثر ممنوع می شوند، چنان که اشتران غریب را از آبشخور می رانند و مانع می شوند، و من می گویم: پروردگارا! اصحابم؟! اصحابم؟، یعنی اینها یاران منند، من آنان را می شناسم، به من پاسخ داده می شود که: تو نمی دانی پس از تو چه حوادثی ایجاد کردند و ایشان را گرفته و رو به جانب چپ می برند (به سوی أصحاب الشّمال)، و من می گویم: «بعدا لهم و سحقا» دوری باد آنان را و نابودی باد ایشان را. آن گاه حضرت رضا (ع) فرمود: آیا این گفت رسول خدا (ص) برای کسی است که تغییر و تبدیل در دین نداده است؟ (شیخ صدوق، ۱۳۷۸، ۱۶۷).

د. نقش امام و تبیین مسائل کلامی

اشاره گردید که یکی از عواملی که باعث رواج علم و معرفت در عصر عباسیان، به خصوص در زمان مأمون شد، ترجم کتب یونانی، هندی و… بود که باعث انتقال فرهنگ یونان و عقاید یهود و مسیحیت به جهان اسلام گردید. ترجمه از دور امویان آغاز و در دوران بنی عباس، یعنی از زمان منصور تا عهد مأمون به نهایت کمال خود رسید (محقق، ۱۳۶۹، ۱۴۶). به گفت ویل دورانت: «مأمون، مترجمان را بسیار تشویق می کرد، به گونه ای که درمقابل وزن کتاب های ترجمه شده، طلا می داد» (محبی پور، ۱۳۸۸، ۱۸).

طه حسین، پیدایش فرقه ها را نتیج برخورد اسلام با کیش ها و فرهنگ های مختلف بیگانه می داند که باعث شد مسلمانان فریفت فلسف یونان شوند و مانند فلاسف یونان، سعی کردند با عقل خویش، طبیعت و ماوراء طبیعت را دریابند (همان).

با توجه به رواج ترجم کتب و مباحث و مجادلات علمی و اعتقادی و نیز کشمکش های گوناگون اعتقادی و کلامی در مباحث قرآنی و دینی، نقش امام رضا (ع) در این جنبش و نهضت کلامی حائز اهمیت است. یکی از صاحب نظران در این رابطه می گوید: «از میان ائم(ع) پس از امیرالمؤمنین(ع)، حضرت امام جعفر صادق(ع) و امام رضا(ع) و اصحاب ایشان در باروری علم کلام تأثیر شایانی داشتند» (خرمشاهی، بی تا).

امام رضا(ع)، توضیحات و استدلال های خویش را در جهت رفع شبهات و در پاسخ پرسش ها در چهارچوب مناظره و در دو قالب تمسّک به عقل (کلینی، ۱۳۷۵، ۱/۲۵) و استفاده از آیه های قرآنی به کار می بردند. از احادیث وارده از آن حضرت، چنین برمی آید که ایشان مسائلی چون اثبات صانع، خالق بودن خدا و بیان صفات و خصوصیات پروردگار را به براهین عقلی اثبات می نمودند.

۱. توحید

مسأل توحید، یکی از مهم ترین مباحثی است که درصد بسیاری از روایات حضرت را به خود اختصاص داده است. این احادیث دربار ردّ تشبیه و توجیه و تأویل قرآن کریم، جبر و تفویض، قضا و قدر، میزان قدرت و استطاعت انسان و… است که حضرت با پاسخ های مستدل به روشنگری پرداخته اند. از دلایل زیاد بودن احادیث توحیدی امام، می توان به پرسش های زیادی اشاره داشت که شیعیان آن حضرت دربار توحید داشته یا خواستار تبیین ابهامات خود راجع به ترویج افکار الحادی فرقه سازان بوده اند، مانند پرسشهایی در مورد جبر، تفویض وغیره.

فعالیت فرق اهل حدیث را نیز، می توان از دلایل دیگر فراوانی روایات کلامی در خصوص توحید دانست. این فرقه، ظاهر برخی از آیات قرآن کریم را که بر تشبیه خداوند باری تعالی است تفسیر می کردند، لذا امام(ع) در این زمینه نیز، به پاسخگویی و تبیین شبهات شیعیان و یاران خویش می پرداختند (جعفریان، ۱۳۷۱، ۲۸۲).

احادیث ذیل، از نمونه های روایات امام رضا(ع) در این مورد است:.

یک. مشبّهه

امام علی(ع) در معرفی جریان مشبّهه و افکار آنان می فرمایند:

«… أن بعث اللَّه سبحانه محمداً رسول اللَّه(ص)، لانجاز عدته و تمام نبوّته، مأخوذا علی النبیّین میثاقه، مشهوره سماته، کریماً میلاده و أهل الأرض یومئذ ملل متفرقه، و أهواء منتشره، و طرائق متشتّته، بین مشبّه للَّه بخلقه أو ملحد فی اسمه أو مشیر الی غیره، فهداهم به من الضلاله و انقذهم بمکانه من الجهاله» (حکیمی، ۱۳۸۰، ۲/۳۶)؛ در آن روز که او مبعوث گشت، مردم زمین ملت هایی پراکنده بودند و هواهای گوناگون و راه های پریشان داشتند؛ خدا را به آفریده های او شبیه می کردند، یا در نام او الحاد می ورزیدند و با این نام، غیر او را در نظر می گرفتند؛ خدا آنان را به وسیل محمد (ص)، از گمراهی به راه راست رهبری کرد و از جهالت رهانید.

همانگونه که اشاره شد، یکی از تفکرات منحرف که توجه عد زیادی از مردم را به خود جلب کرده بود، جریان «مشبّهه» بود. امام(ع) در ردّ آنان فرمود: «هر کس خداوند را به مخلوقین تشبیه کند مشرک است و هر کس، چیزی را که خداوند نهی فرموده، به خدا نسبت دهد، کافر است» (مستفید، ۱۳۷۲، ۱/۲۲۹).[۱۱]

در بیان خصوصیات قائلین به تشبیه، حضرت می فرمایند: «خدایا، قدرتت بی هیچ ضعف و سستی آشکار است، خلایق تو را نشناخته اند، و (با معیارهای مادّی مثل جسم بودن، مکان داشتن، محدود بودن به زمان، دیده شدن و…) تو را می سنجند و این نوع سنجش، با اعتقاد به ربوبیّت تو مغایر است و من، از کسانی که با تشبیه کردن (تو به خلق) در پی معرفت و شناخت تو هستند، تبرّی می جویم. هیچ چیزی همانند تو نیست و آنها نیز (با این روش) هیچ گاه نمی توانند تو را ادراک کنند، اگر می خواستند که تو را واقعاً بشناسند، این نعمت های ظاهری تو، برای آنها بهترین راهنما بوده و برای شناخت تو، کافی بود در مخلوقین تو بیندیشند، نه اینکه به سراغ ذات تو رفته، بخواهند کنه آن را دریابند، ولی آنها (از این کار غفلت نموده) تو و مخلوقات را یکسان پنداشتند و به همین دلیل است که تو را نشناختند و به جای تو، بعضی از آیات و نشانه هایت را ربّ خویش دانستند و تو را آن گونه وصف کردند. خدایا! تو برتر و بالاتر از آن مطالبی هستی که تشبیه کنندگان، تو را با آنها وصف نموده اند (همان، ۱/۲۳۴).

دو. جبر و تفویض

اشارات و پاسخ های امام به شبهات و سؤال های مردم، این امر را می رساند که جریان جبریه و اندیشه های آنان تا زمان امام(ع) ادامه داشته است و ایشان ضمن پاسخ به سؤال های یاران و اصحاب در این زمینه، از رواج آن جلوگیری می نمودند. برای مثال، به روایات ذیل می توان اشاره نمود: یزید بن عمر گوید: در مرو به خدمت حضرت رضا (ع) رسیدم و از آن حضرت پرسیدم: از امام صادق (ع) حدیثی برای ما نقل شده که آن حضرت فرموده: «نه جبر است، نه تفویض، بلکه چیزی است بین دو امر» معنای این حدیث چیست؟ فرمود: «هر کس پندارد که خداوند کارهای ما را انجام می دهد و سپس به خاطر آنها ما را عذاب می کند، قائل به جبر شده و کسی که پندارد خداوند مسأل خلق و رزق و روزی دادن به مخلوقات را به امامان (ع) واگذار نموده است، قائل به تفویض شده و قائل به جبر کافر است و قائل به تفویض مشرک» عرض کردم: ای زاد رسول خدا (ص)، چیزی بین دو امر یعنی چه؟ فرمود: «یعنی راه باز است که آنچه را خدا دستور داده انجام دهند و آنچه را نهی فرموده ترک کنند. پرسیدم: مگر در این مورد (اعمال بندگان)، مشیّت و اراد خداوند جاری نیست؟ فرمود: «امّا در مورد طاعات، عبارت است از: دستور و رضایت خداوند به آن عمل و یاری نمودن ایشان در انجام آن است و اراده و مشیّت خدا در مورد معاصی، عبارت از نهی کردن و خشمگین بودن از آن عمل و یاری نکردن بندگان در انجام آن». پرسیدم: آیا خداوند در مورد اعمال بندگان «قضاء» دارد؟ فرمود: «آری، هیچ فعلی را بندگان از خیر و شرّ انجام ندهند، مگر اینکه خداوند در مورد آن کار، قضائی دارد». پرسیدم: معنی این قضاء چیست؟ فرمود: «اینکه خداوند حکم می کند آن ثواب و عقابی که در دنیا و آخرت به خاطر اعمالشان مستحقّ آن هستند، به ایشان داده شود.

نقل است که نزد آن حضرت(ع)، سخن از جبر و تفویض به میان آمد، پس فرمود: آیا می خواهید در این مورد، اصلی را به شما آموزش دهم که هیچ وقت دچار اختلاف نشوید و با هر کس بحث کردید، پیروز شوید؟ گفتیم: اگر صلاح است بفرمایید. فرمود: «خداوند با اجبار بندگان، اطاعت نشود و اگر آدمیان نیز نافرمانی می کنند، از این بابت نیست که بر خداوند غلبه پیدا کرده اند و در عین حال، او بندگان خود را به حال خویش رها نکرده است. او، خود مالک همان چیزهایی است که به آنان عطا فرمود و نیز، نسبت به آنچه آنان را در آن مورد توانا ساخته، قادر و توانا است، اگر مردم، تصمیم به اطاعت خدا گیرند، خداوند مانعشان نخواهد شد و اگر تصمیم به معصیت و نافرمانی بگیرند، اگر بخواهد از آنان جلوگیری می کند، ولی اگر از کار آنان جلوگیری نکرد و آنان مرتکب معصیت شدند، او ایشان را به گناه نینداخته است». سپس آن حضرت(ع) ادامه فرمود: هر کس حدود این گفتار را دریابد و مراعات کند، بر هر مخالفی در این موضوع چیره و غالب گردد (جعفری، ۱۳۸۱، ۴۱۷ – ۴۱۹).

یکی از فرمایشات امام رضا(ع) که، به عنوان شاخص رفتاری در برابرمعتقدین به عقیده های انحرافی می تواند معرفی شود، دستور حضرت مبنی بر قطع رابط اجتماعی با آنان است. راوی گوید: از آن حضرت پرسیدم: آیا خداوند بندگانش را بر ارتکاب معصیت مجبور می کند؟ فرمود: «نه، بلکه ایشان را مخیّر می سازد و مهلت می دهد تا توبه کنند» پرسیدم: آیا بندگانش را به کارهایی که توان آن را ندارند، مکلّف می کند؟ فرمود: «چگونه چنین کند و حال اینکه خودش می فرماید: پروردگار تو به بندگان ظلم نمی کند». سپس آن حضرت(ع) فرمود: پدرم موسی از قول پدرشان جعفر بن محمّد(ع) نقل کرده که: «هر کس گمان کند که خداوند بندگانش را بر گناه مجبور می کند و یا بر کارهایی که طاقتش را ندارند، مکلّف می نماید، گوشت قربانی اش را نخورید، شهادتش را نپذیرید و پشت سرش نماز نخوانید و از زکات، چیزی به او ندهید» (جعفری، ۱۳۸۱، ۲/۴۱۶).

۲. امامت:

مسأل امامت و تبیین جایگاه الهی آن به گونه ای است که همواره ائم معصومین(ع)، پس از رحلت حضرت رسول اکرم(ص)، به عنوان یکی از مهم ترین عرصه های فعالیتی روشنگران خویش به آن پرداخته اند. در این میان، وجود گرامی امام هشتم(ع) به سبب رواج اندیشه ها و بحث های عقلی و بهره گیری از بدیهیات عقلی، مهم ترین روایات و بحث های عقلی را در زمین امامت بیان فرموده است، چنانچه آقای جعفریان در این خصوص می نویسد: «بحث های عقلی امام رضا(ع) در زمین امامت، از هم ائمه، بیشتر است» (جعفریان، ۱۳۷۱، ۳۱۲).

روایات امام(ع) در این خصوص را، از چند منظر می توان در تقابل با مسأل بدعت نگریست:

پذیرش ولایت عهدی: در رابطه با اثر پذیرش ولایت عهدی مأمون بر امر امامت، حضرت امام خامنه ای سخن مبسوطی می فرمایند:

«امام با قبول ولایت عهدی، دست به حرکتی می زند که در تاریخ زندگی ائمه، پس از پایان خلافت اهل بیت(ع) در سال چهلم هجری تا آن روز و تا آخر دوران خلافت، بی نظیر بوده است و آن، برملا کردن داعی امامت شیعی در سطح عظ