خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل تحلیلی از یادکرد حضرت حمزه (ع) در سنت پیامبر اکرم و اهل بیت (ع) و کارکردهای آن در عصر معصومان

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل تحلیلی از یادکرد حضرت حمزه (ع) در سنت پیامبر اکرم و اهل بیت (ع) و کارکردهای آن در عصر معصومان :

مقدمه

جناب حمزه سیدالشهدا، از چهره های برجسته ی تاریخ و فرهنگ اسلامی و از معدود خویشان همراه رسول مکرم است که جان خویش را در راه آن حضرت فدا کرد. یادکرد حمزه در پرتوکارکردهای مختلفی در عصر معصومان دیده میشود که میتوان با فهرست کردن و بررسی این یادکردها، تحلیلی در رابطه با کارکردهای مختلف آن در عصر معصومان ارائه داد و این امر همان هدفی است که این نوشته دنبال میکند. برای تبیین جایگاه ایشان، سنت به جای مانده از معصومان -شامل سخنان و سیره عملی آن بزرگواران – در محورهای مختلفی مرور و بررسی شد. پس از جمع آوری و تحلیل این گزارش ها این نتیجه حاصل شدکه میتوان یادکرد حضرت حمزه در سیره معصومان را درکارکردهای زیر دسته بندی کرد: کارکرد اجتماعی؛کارکرد عاطفی؛ کارکرد معرفتی-فرهنگی؛ کارکرد سیاسی. در ادامه، گزارش های مربوط به یادکرد حمزه در سیره معصومان و زمانه ی ایشان، در ذیل این کارکردها تحلیل میشود.

با توجه به جایگاه محوری پیامبر اکرم و اهل بیت آن حضرت، در این پژوهش نویسنده بر آن است که پایگاه فرهنگی و معنوی حمزه را در کلام و سیره ی این بزرگواران تبیین کند. برای انجام این کار، پس از مرور تمام روایاتی که درباره ی حمزه از معصومان باقی مانده، زمان صدور روایات بر اساس شرایط سیاسی و اجتماعی و بازتاب آن در رویکردهای مختلف تطبیق و بررسی گردید تا کارکردهای مختلف این یادکردها با توجه به آن تحلیل شود.

این تبیین از یکسو روشن کننده جایگاه فاخر و برجسته ی حمزه سیدالشهدا در فرهنگ اسلامی است و از سوی دیگر شیوه ها و الگوی عملی پاسداشت یاد شهیدان را در سیره ی معصومان نشان میدهد.

متأسفانه در این زمینه کتاب یا مقاله و رساله ای که به طور اختصاصی به موضوع پرداخته باشد، یافت نشد. تنها مقالات یافت شده به این شرح است: مقاله «تلاش دشمنان برای مخدوش کردن شخصیت حضرت حمزه علیه السلام» از محمدصادق نجمی، میقات حج بهار ۱۳۸۳ – شماره ۴۷ (از ۶۵ تا ۸۶)؛ مقاله «حمزه سیدالشهدا علیه السلام»؛ به مناسبت پانزدهم شوال ۱۴۲۶، از فاطمه صالحی؛ مطالعات قرآنی نامه جامعه آبان ۱۳۸۴ – شماره ۱۴ (از ۶۰ تا ۶۵) و مقاله «سالار شهیدان»: از محمدهادی مهتدی؛ فرهنگ کوثر بهمن ۱۳۷۶ – شماره ۱۱ (از ۹۰ تا ۹۱) که هیچکدام ارتباط مستقیمی با موضوع پژوهش حاضر ندارد.

الف. کارکرد اجتماعی

مقصود از این کارکرد، جایگاه اجتماعی حاصل از امتیازات مذهبی، اعطای القاب معنوی و ذکر فضائل ملکوتی برای حضرت حمزه است. این کارکرد از یکسو نتیجه ی اعتماد و اعتبار اعطاکننده ی این القاب و فضائل است و از سوی دیگر نشان دهنده ی ساختار دینی جامعه است که ارزش های معنوی و ماورایی در آن رتبه رفیعی دارد. در جامعه ی دینی اسلامی که محور آن رسول خدا و ارزش های معنوی و ملکوتی بود، چه در زمان آن حضرت و چه پس ازآن، ذکر فضایل معنوی برای یک فرد یا گروه باعث میشد اعتبار بالاتری در جامعه پیدا کند. این مسأله پس از آن حضرت -به ویژه از دوران خلافت عمر به بعد- رواج یافت که بر اساس نزدیکی به رسول الله پرداخت عطایایی به افراد شکل گرفت و شئون خاصی برای اهل بدر و مهاجران و سابقان در اسلام تعیین شد.

ذکر فضائل حمزه در کلام رسول الله (ص):

ذکر فضائل حمزه توسط رسول الله، از طرفی تأیید روش و رفتار جانبازانه ی وی و از طرف دیگر تشویق دیگران به پیمودن این روش بود. پس از رسول الله، این کارکرد به کارکرد افزودن به افتخارات و جایگاه اهل بیت پیامبر (ع) ضمیمه شد و با ذکر این فضائل و شواهد، جایگاه معنوی و ملکوتی حمزه برای همگان بیشتر هویدا شده و شخصیت او برجستگی یک اسطوره معنوی و ملکوتی را پیدا کرد. باید توجه داشت که این فضائل از قول “صادق مصدق ” بیان شده و در درجه وحی الهی اعتبار داشته و مانند القاب و عناوین دنیوی، مشتی القاب پوچ و تشریفاتی نیست، بلکه نمایشگر جایگاه ملکوتی و مقامات معنوی و حقیقی حضرت حمزه است که نه به خاطر قرابت با رسول الله بلکه به برکت اعمال صالح و نیت صادق خود به آن دست یافت.

بیان این فضائل که اغلب آن به صورت ویژه به حمزه اختصاص یافته، هم بعدی مذهبی و دینی دارد و هم موجب ارتقای جایگاه اجتماعی ایشان و خاندان شان میشود.

ازجمله روایات در باب فضائل حمزه در کلام رسول الله:

از برگزیدگان بنی عبدالمطلب در بهشت (طبری،۱۴۱۴، ۶۱۲)؛ حمزه محبوب ترین عموها(ابن اشعث، بیتا،۱۹۹)؛ ثبت سیادت حمزه در آسمان ها(ابن کثیر، بیتا،ج ۴:۴۰)؛

نقل سخن فرشتگان درباره سروری حمزه بر شهیدان (ابن حیوان، ۱۳۸۵،ج ۱:۱۱۹)؛ (روایت اخیر با عبارت های مشابه در منابع متعددی نقل شده است).(ابن طاووس، ۱۳۸۴، ۳۴۳) یکی از چهارسواره پرافتخار عرصه قیامت، (ابن عقده، ۱۴۲۴، ۱۵)؛ پرافتخار بودن همراهی و رفاقت با حمزه در بهشت. (ابن شاذان، ۱۴۰۷، ۶۴)

ذکر این القاب و فضائل از زبان رسول الله (ص) موجب بالا رفتن جایگاه اجتماعی حمزه در زمان زندگی و پس از شهادتش و تثبیت این فضائل برای وی، به شکلی غیرقابل انکار شد؛ به گونه ای که لشکر معاویه نتوانستند مقام شهادت یا جایگاه وی را به هنگام شهادت عمار در صفین انکار کنند و تفاخرات متعدد امیرمؤمنان و سایر معصومان به حمزه، به خصوص در محاجه با مخالفان، نشان از این جایگاه والا دارد که در ادامه مقاله به آن اشاره خواهد شد. این مسأله به ویژه از آن روی قابل توجه است که بسیاری از فضائل امیرمؤمنان بعدها کتمان شد.

با توجه به گزارش های موجود از غزوه بدر (سال دوم ه. ق)، حمزه به هنگام هماوردی با عتبه بن ربیعه، در معرفی خود از لقب «لقب اسدالله و اسد رسوله» استفاده کرده است (ابن سعد، ۱۴۱۰، ج ۲:۱۲ و واقدی،۱۴۰۹، ج ۱:۶۸) که نشان میدهد، این لقب پیش از جنگ بدر برای وی به کار میرفته و بدان شناخته میشده است. ولی پس از شهادت وی، بنا بر روایاتی، رسول الله این لقب را لقبی جاودانه و آسمانی برای حمزه دانست. (واقدی، ۱۴۰۹، ج ۱: ۲۹۰)

یادکرد حمزه با اعطای لقب سیدالشهدا از سوی رسول خدا (ص):

بنا بر روایات متعددی از رسول الله نقل کرده اند، آن حضرت لقب سیدالشهدا را به حمزه اعطا کرد. با بررسی خانواده ی این روایت میتوان سه گونه نقل از آن را یافت:

روایت اول از علی بن ابیطالب علیه السلام و روایت دوم از انس بن مالک (ابن بابویه الف، ۱۳۷۶، ۴۷۵) به صورت مطلق و بدون قید و شرط آمده است؛ «سیدالشهدا حمزه بن عبدالمطلب»(طبرانی الف، ۱۴۰۴، ج ۳:۱۵۱)

روایت دوم از ابن عباس است که این صفت را مربوط به روز قیامت دانسته و آمده است که:

«سیدالشهدا یوم القیامه حمزه بن عبدالمطلب». بر اساس این روایت، صفت سیدالشهدایی حمزه اولا مربوط به روز قیامت است که جایگاه والای حمزه و برتری مطلق او را بر همه شهدایی که در روز قیامت محشور و مجموع خواهند شد نشان میدهد. از سوی دیگر در این روایت در کنار حمزه به عنوان سیدالشهدا، از یک عنوان عام – نه شخصیتی خاص – نیز یادشده که عبارت است از مردی که پیشوایی ستمکار را امر به معروف و نهی از منکر کند و آن ستمکار مرد را به قتل برساند.(طبرانی الف، ۱۴۱۵، ج ۴:۲۳۸) همین روایت از جابر بن عبدالله انصاری نیز روایت شده است. (الزیلعی ب، ۱۴۱۵، ج ۵: ۳۶۹)

در اصول کافی(کلینی، ۱۴۰۷، ج ۸: ۵۰) و تفسیر قمی نیز این لقب، ضمن خطبه ای مفصل از رسول الله (صلیالله علیه و آله) بدون قید و شرط برای جناب حمزه نقل شده است.

هرچند این لقب در روایاتی غریب و نادر درباره ی مهجع بن عبدالله -غلام آزادشده عمر و اولین شهید مسلمانان در غزوه بدر(الزیلعی ب، ۱۴۱۴، ج ۳: ۳۹) و خبیب بن عدی انصاری(ابن حجر، بیتا، ج ۲: ۱۹۷)، از شهدای اسلام نیز به کار رفته است، اما این موارد به دلیل بیاعتنایی و عمومیت نیافتن، قابل توجه و اتکا نیست.

لقب «سیدالشهدا» پس از حمزه، در ادبیات معصومان تنها درباره ی دو نفر دیگر یعنی امام علی(ع) و امام حسین (ع) به کار رفته است؛ به عنوان مثال در زیارتی از امام صادق (ع)، امیر مؤمنان سیدالشهدا خوانده شده است (ابن مشهدی، ۱۴۱۹، ۲۰۶) که نشان میدهد، مقصود از صفت سیدالشهدا، برای حضرت حمزه، سیادت شهیدان در دوران رسول الله (ص) (ابن ابی – الحدید،۱۴۰۴، ج ۱۳: ۲۷۵) و یا در میان شهیدانی به جز انبیا و اوصیای آنان است. دلیل این تفسیر، برتری قطعی و بی چون وچرای امیر مؤمنان و امام حسین علیهمالسلام (ابن قولویه، ۱۳۵۶، ۱۰۹) بر جناب حمزه است که از حجم گزارش ها و روایات فراوانی که درباره ی این دو بزرگوار نقل شده، هویداست.

ب. کارکرد عاطفی

بنا بر نگرش متکامل دین اسلام نسبت به همه ی ابعاد وجودی انسان، اسلام نسبت به بعد عاطفی آدمی نیز دستورالعمل ها و مناسکی دارد. یکی از راه های کشف نگرش سیره ی معصومان در مواجهه با این بعد از وجود انسان است. تبلور این بعد را میتوان در لحظات عاطفی انسان از جمله در شادیها و غم ها و عزاداری در هنگامه ی مصائب و مرگ یافت. از این رو مرور این گونه لحظات از زندگی معصومان (ع) که با یاد حمزه (ع) قرین بوده، هم تبلوری از بعد عاطفی معصومین است و هم الگویی از رفتار عاطفی را از نگاه اسلام – هم زمان با تبیین جایگاه ویژه ی حمزه نزد معصومان – نمایش میدهد.

یاد کردن از حمزه به هنگام وفات

وفات و جان دادن، از حساس ترین لحظات زندگی هر انسانی است؛ به ویژه که این انسان، معصوم و از بندگان عالیمقام الهی باشد. یقینا شخصی که عمری را در راه قرب الهی گام برداشته، در لحظات پایانی عمر، از حال ویژه ای برخوردار است و به توفیق الهی، بهترین اعمال و حالات را در لحظ ات احتضار نمایش میدهد. اینکه تعدادی از معصومان در لحظات حساس پایان عمر مبارک خود، از حضرت حمزه یاد میکردند از یکسو نشانگر ارتباط عاطفی عمیق میان ایشان و حضرت حمزه است و از سویی جایگاه والای ملکوتی حمزه را نشان میدهد و از دیگر سوی، الگویی عملی برای پیروان و محبان معصومان است. از این جمله است:

نام بردن رسول الله (ص) از حمزه در مرض منتهی به وفات. (ابن بابویه ب، ۱۳۹۵، ج ۲: ۴۱۲) یاد کردن امیر مؤمنان (ع) از حمزه در هنگام ضربت خوردن. (شامی، ۱۴۲۰، ۴۱۸)

یاد کردن امام حسن مجتبی (ع) از حمزه به هنگام شهادت. (ابن عبدوهاب، بیتا، ۶۵ و بحرانی،۱۴۱۳، ج ۳: ۳۷۲)

عزاداری و سوگواری بی نظیر پیامبراکرم برحمزه

گریستن و سوگواری، از طبیعیترین واکنش های بشری نسبت به مصیبت ها و حوادث غم انگیزی مانند از دست دادن عزیزان و خویشاوندان، است. حزن و اندوه پیامبر اکرم (ص) به هنگام فراق عزیزانش چون ابوطالب و خدیجه (بلاذری، ۱۴۱۷، ج ۱: ۴۵۱) و گریه ی او بر فرزندان شان ابراهیم و رقیه گزارش شده (ابن عبدالبر،بیتا، ج ۴: ۱۸۴۱) و آن حضرت با تکیه بر منطق محبت و اینکه کسی که محبت نورزد مورد رحمت قرار نخواهد گرفت، با نمایش سوگواری، آن کسانی را تخطئه کرد که به ایشان برای گریه بر فرزندشان اعتراض کرده بودند.(بلاذری، ۴۱۷، ج: ۴۵۲ و ابن سعد؛ ۱۴۱۰، ج ۱: ۱۱۰) آن حضرت تسلیت دادن به سوگواران را سنتی حسنه میدانستند و به آن تشویق میکردند و در سخنان پیامبر اکرم است که فرمود: «هرکس سوگواری را تسلی دهد، همانند اجر او را دارد».(کلینی،۱۴۰۷،ج ۳: ۲۰۵) و«هرکه برادر مؤمن خود را در سوگی تسلی دهد، خدای عزوجل در روز قیامت حله ای سبزرنگ و شادیآور بر او بپوشاند.»(شهیدثانی، بیتا، ۱۱۶) و نیز «کسی که فرد اندوهگینی را تس یت دهد، خداوند متعال او را با جامه ای از لباس تقوا بپوشاند و بر روح او میان ارواح درود فرستد». (همان، ۱۱۵)

ولی آنچه درباره ی سوگواری آن حضرت، بر حمزه نقل شده، حاکی از اهتمام و تأکیدی بسیار فراتر از دیگران بوده است.

بنا به نقل واقدی، وقتی صفیه خواهر حمزه بر بالین او آمد و گریه کرد فاطمه زهرا و رسول خدا نیز در کنار او بودند و با گریه اش گریه میکردند و با شیونش، شیون سر میدادند (که در موارد دیگر کم سابقه یا بیسابقه است) و رسول الله (ص) تکرار میکرد که مصیبتی مانند مصیبت تو را نخواهم دید. (به معنای اینکه این مصیبت بزرگترین مصیبت عمرم است).(واقدی، ۱۴۰۹،ج ۱: ۲۸۹)

آن حضرت پس از بازگشت از معرکه ی احد، نماز مغرب را در مدینه خواندند و صدای گریه ی انصار را شنیدند که بر شهدای خود (که بیشتر شهیدان غزوه ی احد بودند) نوحه خوانی میکردند و میگریستند. در این هنگام پیامبر اکرم با حسرت فرمود: «حمزه گریه کنی ندارد» سعد بن معاذ و اسید بن حضیر از سران انصار با شنیدن این سخن، زنان انصار را واداشتند تا به در خانه ی رسول الله آمدند و برای حمزه سوگواری و گریه سر دادند و رسول خدا آنان را دعا کردند و بازگرداندند.(ابن هشام، بیتا، ج ۲: ۹۹) ابن سعد (متوفی ۲۳۰ق) نقل میکند که تا زمان او اگر کسی از اهل مدینه، از دنیا میرفت، زنان مدینه ابتدا بر حمزه و سپس بر مرده ی خود سوگواری میکردند.(ابن سعد،۱۴۱۰،ج ۲: ۳۴)

سوگواری و گریه ی آن حضرت بر حمزه و تشویق ضمنی زنان مدینه درگریه و نوحه سرایی بر حمزه، علاوه بر اثبات مشروعیت این عمل، استحباب و پسندیده بودن آن را نیز نشان میدهد.

چنانکه در مثال های آتی الگوگیری اهل بیت پیامبر از ایشان را میتوان دید.

گریه ی شدید و سوگواری حضرت فاطمه بر مزار حمزه که در وصف آن گفته شده که بند دل ها را پاره میکرد.(خزار رازی، ۱۴۰۱، ۱۹۸)

سوگواری و عزاداری، بار معرفتی نیز دارد که در ادامه به آن اشاره میشود.

یاد از مصیبت حمزه در اوج سختی ها

یادکرد رسول اکرم در غزوه ی خندق از مصیبت حمزه به هنگام استغاثه به درگاه خدا.(ابن عقده، ۱۴۲۴، ۷۹)

استغاثه نوعی یاری خواستن به همراه زاری و التجا و پناه بردن به درگاه خداوند است. یادکرد رسول الله از مصیبت حمزه، در حال استغاثه از خداوند- با وجود مصیبت ها و رنج های فراوان آن حضرت – نشان از جایگاه والای حمزه و سختی مصیبت او برای رسول خدا دارد؛ به گونه ای از آن برای نشان دادن بیپناهی و درماندگی خود به درگاه خداوند توانا یاد میکند. البته رسول الله به صراحت نیز فرموده بود که «لن اصاب بمثلک ابدا»(یعقوبی،۱۴۰۷،ج ۲: ۴۷) (هرگزمصیبتی بالاتر از مصیبت تو نخواهم دید) که باز تأییدکننده ی همین تحلیل است.

شکایت زینب کبری (سلام الله علیها) به حمزه در مصیبت امام حسین علیه السلام (ابن طاووس، ۱۴۲۰،ج ۴۵: ۵۸)

یادکرد زینب کبری از عموی پدر و مادرش –حمزه – در آن شرایط سخت، هم نشان دهنده ی رابطه ی عاطفی و معنوی قوی میان زینب و حمزه و هم نمایانگر جایگاه ویژه ی حمزه از لحاظ تکیه گاه بودن، در ذهن و ناخودآگاه حضرت زینب است که در میانه معرکه و در مواجهه با شدیدترین و جانگدازترین مصائب، در کنار شکایت به خدا و رسول و پدرش علی (ع)، از حمزه یاد میکند.

ج. کارکرد معرفتی- فرهنگی

مراد از این کارکرد، تبیین یادکرد حمزه در سیره ی معصومان است، ناظر بر بار معرفتی و فرهنگی آن؛ بدین معنا که در نگرش و معرفت انسان نسبت به رفتارهایی مانند تبرک جستن، زیارت و توسل به اولیا و صالحین و انبیای الهی تأثیرگذار است. ریشه های رفتار افراطی و انکارآمیز امروزین را درباره ی این آموزه ها که درگروه هایی مانند وهابیت جلوه گر است، در صدر اسلام میتوان یافت و یادکرد حمزه در قالب این امور، به نحوی مبارزه با این جریان تندرو نیز خواهد بود.

تبرک جستن و زیارت اهل قبور، از رفتارهای فرهنگ سازی است که ریشه در تعالیم قرآن کریم دارد. این رفتارها باعث تعمیق این قبیل باورهای انسانی و تحکیم اعتقادات نسبت به معنویت و عالم غیب میگردد. از سوی دیگر افرادی که نماد و ملجای این نوع تبرک شناخته شده اند، به عنوان معیار و الگویی برای هدایت، به جوامع انسانی معرفی میشوند و از پس این نوع فرهنگ سازی، آثار تمدنی شکل میگیرد. چنانکه حرم ها و بارگاه های معروف جهان اسلام که نماینده ی فرهنگ اسلامی است برخاسته از فرهنگ زیارت است. اما در مقابل، رفتارهایی در میان برخی از صحابه دیده میشود که برخلاف تعالیم الهی و سنت پیامبر، با ظاهری دیندارانه به مبارزه با فرهنگ تبرک و زیارت و یاد بزرگان دین میپردازد؛ رفتارهایی که میتوان خاستگاه آن را افزون بر رقابت سیاسی، در تعصب قبیلگی و ناآشنایی با بعد عاطفی و عمیق اسلام دانست.

چنانکه خلیفه ی دوم، زنان را از گریه بر ابوبکر باز داشت و وقتی فرمانش را نبردند با ضرب تازیانه آنان را متفرق کرد(طبری ب، بیتا، ج ۳:۴۲۴) و به هنگام استلام حجرالاسود و تبرک به آن نیز، حجرالاسود را سنگی دانست که تنها براساس سنت پیامبر آن را لمس کرده و میبوسد، ولی امام علی علیه السلام او را نسبت به خطایش آگاه ساخت و جایگاه ویژه و قدسی حجرالاسود را برای وی بیان کرد.(ازرقی،۱۴۱۶،ج ۱:۳۲۴ و ابن عساکر،۱۴۱۵،ج ۳: ۳۹) هنگامیکه ابو ایوب انصاری به قبر مطهر رسول الله تبرک جست با اعتراض مروان مواجه شد که خود مطرود رسول الله بود و در آن روزگار حاکم مدینه شده بود. ابوایوب ضمن تبیین اعتقاد خو