خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل شیوه تفسیری «پرتوی از قرآن» تفسیر قرآن با الفاظ قرآن

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل شیوه تفسیری «پرتوی از قرآن» تفسیر قرآن با الفاظ قرآن :

إنّ القرآن یفسر بعضه بعضاً

آفتاب آمد دلیل آفتاب

از همان روزگاران نخست که قرآن مجید بر پیامبر گرامی اسلام(ص) نازل گردید، یاران و همراهان آن بزرگوار، نکات نا روشن و پوشیده آیات را از حضرتش می پرسیدند. و چون وجود قابل وی، نخستین ظرف دریافت آن حقایق غیبی بود، طبیعی است که آگاه ترین انسان به راز و رمزهای آن حقایق نازل شده و در دسترس بشر خاکی جای گرفته، پیامبراکرم (ص) باشد.

پس از پیامبر، اصحاب او هر چه را در نتیج پرسیدن یا شنیدن از آن حضرت، فرا گرفته بودند، به عنوان تفسیر قرآن، برای تابعان و دیگران، بیان می کردند. اما از میان اصحاب، امام علی بن ابی طالب(ع)، افزون بر دیگران می دانست، زیرا هم آن چه را نمی دانست، از استاد و مراد و مربّی خود می پرسید؛ هم پیامبر اکرم (ص) حقایق و اسراری را با او در میان می گذاشت که دیگران ظرفیت درک و پذیرش و نگهداری آن ها را نداشتند؛ و هم خود او، به موهبت پروردگار، چنان استعدادی برای درک راز ها و رمز، داشت که در وجود هیچ انسان دیگری نبود. گویی خدا هم اسماء را تنها به او تعلیم داده بود و بس. این موهبت، در وجود او، همان امانتی بود که پروردگار به فرزندان آدم سپرده بود.

از این جهت، متخصصّان علوم قرآنی چهارده شرط و گاه بیش تر، برای مفسّر بر می شمارند که همه اکتسابی است و برای اهل تحقیق و افراد درس خوانده، به دست آوردنی. لیکن شرط اصلی را «موهبت» الهی می دانند که اگر کسی این یکی را نداشته باشد، نمی تواند هیچ یک از آن ها را چنان که باید، به کار برد و نتیجه ای را که شاید، به دست آورد.[۱]

از این موهبت گذشته، هر کس به تفسیر قرآن دست می یازد، ذهنش گرفتار فرهنگی است که بر او چیره است؛ آموزش هایی است که فرا گرفته؛ تجربیاتی است که به دست آورده؛ محیطی است که زمان و مکان (تاریخ و جغرفیا) برایش فراهم کرده، هدفی است که در برابر خود دارد؛ و سرانجام، آماجی است که در پیش گرفته است و به دنبالش روان است. گروهی، در دودران خفقان ها و خود کامکی ها، تصوف را وسیل دریافت حقایق قرآن می سازند؛ دسته ای در دوران سرگرمی های علمی و دوری از وظایف اجتماعی، علم و فلسفه را مرکب رسانیدن خد به حقیقت مطلق می کنند؛ و برخی دیگر مسایل ادبی، اجتماعی، سیاسی، فقهی و… را. این ها همه می توانند، همگی یا هر یک، پرتو افشانی چراغی باشند فرا راه رهرو، لیکن هیچ یک، به تنهایی یا با هم، نمی توانند نوری درخشان و پرتو افکن بر هم ابعاد حقیقت مطلق، یا حتی یک بعد آن باشند.

امام علی(ع)می گوید: «فانظر أیها السَّائل، فمادلَّک القرآنُ علیه من صفته فائتمّ به، واستضیء بنور هدایته»[۲]: ای پرسش کننده [که از من خواسته ای پروردگارمان را چنان برایت وصف کنم و به تو نشان دهم که گویی او را با چشم سر می بینی] نیک بنگر؛ هر صفتی از آن بی نشان را که قرآن به تو رهنمود داده است، بپذیر و به دنبالش برو و با نور هدایتش پرتوی درخشان برای روشنی راه خود بخواه. قرآن، نور است و پرتوی درخشان از حقیقت مطلق که برای دریافت آن، باید از خود آن، یاری جست نه از چیزهای دیگر.

آیت الله سید محمود طالقانی که در خانواده ای علمی و مذهبی و سیاسی و سپس در حوزهعلمی و مذهبی قم تربیت شده بود، در درازنای آن سالیان، پیوسته د راین اندیشه بود که چرا جامع اسلامی ایران و دیگر کشورهای اسلامی، این چنین از کاروان پویای بشریت و از زندگی انسانی و روزگاران نخستین مسلمانیت؛ به دور مانده است؛ و در چنین زندگی سراسر عقب ماندگی و ذلّتی دست و پا می زند. و در این اندیشه بود که برای بازگردانیدن آنان به سطحی نزدیک به مقام انسانیت و بیدار کردن آنان از خواب غفلت، چه باید کرد. سرانجام بدین نتیجه رسیده بود که تنها راه؛ پویا ساختن ذهن و زبان و اندیشه است و باز کردن دست مسلمانان با قرآن؛ و بازگشت اندیشمندانه به سوی قرآن؛ اندیشیدن خردگرایانه در قرآن؛ و به صحنه آوردن عمل خواهان آن. اما چه گونه قرآن را باید به زندگی آورده و در آن تدبّر کرد و به دیگران شناساند؟در حالت، آگاهی و پویایی و به شیو تفسیر قرآن با قرآن.

این نکته را هم باید گفت که شیو تفسیری آیت اللّه طالقانی جامع بود و او از هم شیوه های معمول در این موضوع، در حدّ درست و متعادل آن ها، سود می جست. امّا هیچ یک را کافی و منحصر نمی دانست و هیچ شیوه ای را بدون درایت و نقد و گزینش اندیشورانه به کار نمی گرفت. لیکن آن چه در زیر می آید (کاربرد ساختاری واژه ها) از ویژگی های کم نظیر او بود که برای نمونه، به پاره ای از آن ها اشاره می شود:

کاربرد ساختاری واژه ها در تفسیر آیت الله طالقانی

درباره نقش آهنگ کلمات و آیات با معانی و مقاصد، می نویسد:

«آن چه مورد توجه و بحث نبوده و شاید به آسانی تحت ضوابط و قواعد در نمی آید، کیفیت انطباق آهنگ کلمات و آیات است با معانی و مقاصد که واقعیات و اوضاع یا صفات درونی گوینده را می نمایاند. بعضی از محققان اسلامی مانند سید قطب در کتاب «التصویر الفنی فی القرآن» گرچه این دریچه از اعجاز قرآن را گشوده اند، ولی هنوز بحث و تعمق رسایی در آن نشده است. همین ترکیب و هماهنگی کلمات با یکدیگر و با معانی، و نمایاندن صورت واقعیت مقصود است که قرآن را مانند وجود و ترکیب موجودات و نمودار شدن در صور گوناگون در آفرینش، معجزه ساخته، چنانکه مانند ترکیب عناصر طبیعی، اگر کلمه ای را تبدیل به کلم مرادف آن نمائیم، یا حرفی را از جای خود برداریم، یا فصل و وصل و وقف و حرکت و اوج و حضیض و ایقاع کلمات رعایت نشود، در نظم و هماهنگی و رساندن معنا و مقصد و مقصود اختلال پیش می آید».[۳]

در تفسیر «کلاّ سیعلمون» نظر مفسران را ذکر می کند. سپس خود می گوید:

«به هر حال این دو توجیه (که اثبات و خبر از علم اخروی یا آیند دنیا باشد) گرچه خلاف واقع و حقیقت نیست، ولی هر یک از جهتی، با معانی لغات و ترکیب آیات، جز با تأویل، تطبیق نمی کند.

با توجه بدین که علم، درک صورت یا واقعیت اشیاء است و اختلاف درباره هر واقعیتی نخست راجع به درک و چگونگی آن است و با توجه بدین که عرب، در آغاز رسالت به هیچ گونه نمی توانست اعلام بقاء و معاد را تصور و درک کند، در کیفیت آن متحیر بود. بقاء انسان، بازگشت انسان، ثواب و عقاب و قیامت، همه از تصور آنان بسیار دور بود، چنان که قرآن چگونگی تصور و استهزای آنان را در آیاتی می نمایاند….

با توجه به این چند مطلب، مقصود آیه تا حدی فهمیده می شود و در مفهوم «علم کلّا و سین و وحدت فاعل مختلفون و سیعلمون»، اشکال پیش نمی آید.

این تحرک و تحول غیر مترقب و ناگهانی از اختلاف و شک به علم و یقین (چنانکه با تاریخ و حروف و ترکیب کلمات تطبیق می کند) با طنین آی «کلّا سیعلمون، ثمّ کلّا سیعلمون» نیز مطابق است».[۴]

از نظر آیت اللّه طالقانی، حرف آخر آیات که می توان آن را به منزل «رَوِی» در شعر دانست، در مفهوم آیه نقش مؤثری دارد:

«ألم نجعل الارض مهادًا. حرف آخر «رَوی» از این آیه تا آخر سوره، الف است. این گونه روی را، بخصوص در این آیات، می توان اطلاق نامید و این اطلاق صوتی با مضامین آیات هماهنگ است، چه این آیات با تحریک ذهن، فکر و نظر باز می کند و از آی ۱۷ «إنّ یوم الفصل کان میقاتا» به بعد، مراحل آیند انسان را می نمایاند.

این آیه با استفهام تقریری، اذهان را به اندیشه و اقرار بدین حقیقت که: زمین محل پرورش انسان است، برمی انگیزد».[۵]

نه تنها کلمات و حروف قرآن با معنی آن هماهنگی دارند، بلکه حرکات و اعراب نیز در بیان مفهوم خاص و مورد نظر قرآن مؤثرند. در ذیل آیه «و بَنَینا فَوقَکم سَبعاً شداداً» (نباء/۷۸/۱۲) می گوید:

«آهنگ لفظ «بَنَینا…» با فتحه های متوالی و متدرّج،[۶] نمایانند بالا بردن و توسع توجّه ذهن بدان سو می باشد»[۷]

خودباختگی در برابر علوم روز

برخی از مفسّران، در برابر کشفیات علمی در روزگار جدید چنان خودباخت دستاوردهای پیوسته در حال تغییر دانش نوین شده اند که برای رفع اتهام واپسگرایی از دین و قرآن و دینداران، با دستپاچگی و ناشیگری، به توجیه آیات قرآن، و با تأویل زیغ گرایانه، به تطبیق مندرجات قرآن با فرضیه های علمی دست زده اند و با این اقدام خود نه تنها رفع اتهامِ پنداری خود و دیگران را نمی کنند، بلکه پندار خود را تثبیت هم می کنند. آیت اللّه طالقانی، این خودباختگی و احساس حقارت در برابر علوم جدید را سرزنش می کند. او خود کتاب های نوین علمی مانند: «زندگی و مرگ خورشید» نوشت ژرژ گاموف، «یک، دو، سه، بینهایت»، «فرسایش و ذگرگونی زمین» نوشته ژروم ویکوف، «مجموعه علمی جهان» نوشته رودلف مین کوفسکی و مانند این ها را با دقت مطالعه کرده است و از مطالب آن ها دارای ذهنی روشن تر شده است؛ ذهنی که در پرتو هدایت های قرآنی، چون ماه از خوشید نور می گیرد و پرتوهایی بر زمین اذهان خواننده می پراکند؛ با خواندن کتاب های علمی، زمینه های تازه ای برای فهم روشن ترو بهترِ حقایق تغییر ناپذیر قرآنی به دست می آورد و با علم به تغییر پذیر بودن کشفیات علمی و فرضیه های آن، حقایق ثابت آیات را با استفاده از ساختار واژه ها، حرکت حروف، ترکیب کلمات، آهنگ آن ها، حرکات و اعراب آن ها، روشن تر و با بیانی نوتر، باز می گوید. در توضیح کلمه «سراجاً وهّاجاً» چنین می گوید:

«این دو صفت، وضع و چگونگی ساختمان و موقعیت آفتاب را می نمایاند: سراج، چراغ است، [و] چون در میان خان منظومه شمسی چنان قرار گرفته که هر یک از غرفه ها و گوشه های این خانه را روشن می کند، وهّاج است.

نور و حرارت از خود م می افروزد و می پراکند (ومانند چراغ های معمولی) مایه و ماد روشنی از غیر بدان نمی رسد. با دقت در معانی لغوی«وهّاج»، معلوم می شود که این لغت مرادف با وقّاد نیست که فقط مفید فروزندگی و منشأ پرتو و حرارت باشد، بلکه بیش از آن، وهّاج مفید انتشار خواص و آثار دیگر است. مجموع این معانی فقط دربار خورشید صدق می کند که سرشار از نور و حرارت و انرژی است و پیوسته از سرچشم درون خود، انواع قدرت ها(انرژی ها) به صورت نور و حرارت به سطح و از سطح آن ها به اطراف فضا و سیارات، ساطع می کند که قسمتی از آن منشأ حیات و زندگی زمین می گردد. پیشرفت آخرین نظریات و کشفیات فیزیک نجومی، پیوسته از این مطلب پرده بر می دارد.

با توجه بدین کشفیات و در نظر گرفتن جمل کوتاه «سراجاً وهاجاً»، می توان به اعجاز قرآن در این توصیف و بیان این حقیقت، آشنا شد و آن را مقیاسی برای بیان عمومی قرآنی از دیگر مطالب و حقایق دانست؛ خصوصیات و ممیزات این کلام را از کلامی که مشابه یا مرادف آن باشد، در چند جهت، می توان یافت:

۱- معنی دو لغت خاص «سراج» و«وهاج» که پیش از این بیان شد.

۲- آمدن دو وصف متوالی که هر یک نمایانند صورت و جهتی از موصوف است و وصف دوم مکمّل وصف اوّل و هر دو مبین واقع است: سراج، نمایانند نور آن بر سطح زمین و دیگر سیارات؛ و وهّاج، نمایانند تشعشع پیوست درونی اش.

۳- مفعول اوّل «جعلنا» که «الشمس» مقدَّر موصوف است ذکر نشده تا ذهن، یکسره و بدون تبعیت از نام عمومی و توجّه بدان نام، متوجّه صورت و واقعیت آن شود.

۴- هر دو وصف نکره آمده: «سراجاً وهاجا» نه معرفه «السّراج الوهّاج»، که مشعر بر اهمیت و برتر بودن آن از تصور عموم است.

۵- از برخورد دو جیم با تنوین (که بین هر دو فاصله ای است و هر دو کلمه پی در پی می باشد)، موج خاصی آشکار می سازد که هماهنگ با تشعشع و تموّج آفتاب است.

۶- طنین خاص «وهّاجاً» (که با برخورد «واو» به «های مشدّده»یعنی با فشار خارج شدن هوا از ریه، سپس با امتداد یافتن با «الف ساکنه» و متموّج گردیدن با «جیم منوَّن» یا در حال سکون با امتداد الف رها می گردد)، همه نشان دهنده هماهنگ با حرکت شدید تشعشع از درون آفتاب و رسیدن و برخورد به سطح و آن گاه آزاد شدن و موج برداشتن در فضا می باشد.

این خصوصیات نمونه ای است از بلاغت اعجازی قرآن که پیشرفت های علمی هر چه بیش تر آن را آشکار می سازد.

چون معنای«جعل» گرداندن از وضعی به وضع دیگر است نه تکوین، آیه بیانِ گردیدنِ آفتاب به صورت «سراج وهّاج»، پس از تکوین «سبع شداد»است. پس نباید تصور کرد که تأخیر تکوین آفتاب بعد از آن است.

تنوّع افعال: جعل، بناء و خلق که در این آیات آمده است و هر یک معنی و جای مخصوص به خود دارد، شایان توجّه است»[۸]

در پایان سوره «نبأ» درباره نقش الفاظ و آهنگ کلمات با معانی، چنین نتیجه گیری می کند:

«این سوره در بیان «نبأ عظیم» و شواهد خلقت و منازل و مراحل انسان و جهان، با آیات و مقاطع کوتاه و آهنگ شدید و سریع شروع شده و هر چه آیات به نهایت سوره که بیان مسیر بی نهایت است نزدیک تر می شود، هماهنگ با معانی، آیات و مقاطع طولانی و کشیده تر (قهراً آهنگ حروف و کلمات آهسته تر) می گردد. آخرین آیه این سوره طولانی ترین آیات آن است که با بیان و انعکاس آه و حسرت و ناله آرزوی کافران به پایان می رسد و مانند شعله وجود آنان خاموش می شود».[۹]

شرایط تفسیر

نخستین شرط درستی تفسیر، تأیید گرفتن آیات قرآن از خود آیات آن است که «إنّ القرآن یفسّر بعضه بعضاً»، زیرا نخستین سرچشمه آگاهی برای رفتن به سوی حقیقت، همان حقیقت است. هیچ دلیلی روشن تر از آفتاب نیست.

شرط دوم، راهنمایی الفاظ قرآن است بدان شیوه که بسیاری از مفسران از آغاز، از آن ها سود جسته اند. در این نوشتار، سود جستن از آن را بوسیله آیت الله طالقانی نشان می دهیم.

گذشته از این دو شرط، در دست داشتن روایات صحیح از امامان معصوم، بهترین منبع برای تفسیر قرآن است زیرا ایشان از تربیت شدگان مکتب نبوت هستند و از همگان به سرچشم حقیقت نزدیک تر، و از زلال آن سیراب تر.

لیکن برخی از مفسران، از همه این سرچشمه ها دور شده اند وبه بیراهه رفته اند و با استفاده از اسراییلیات، به حدس و گمان متوسّل شده اند.

آیت الله طالقانی پیش از توسّل جستن به شیوه هایی که خود درست می داند، به طح نگرش های دیگران می پردازد تا نادرستی یا دوری آن ها از واقعیت را به آگاهی خوانندگان برساند و اندیش آزاد آنان را به داوری برانگیزد. سپس نظر خود را مستند به یکی از شرایط یاد شده در بالا یا همه آن ها طرح می کند.

در ذیل آیات نخست سوره «نازعات» چنین می نویسند:

«مفسرین عموماً چون توجّه داشته اند که سیاق آیات و قَسَم ها، بیان یک حقیقت در اوصاف مختلف است، خواسته اند تا این اوصاف را با آن حقیقتی که مورد نظر و تفسیرشان است تطبیق نمایند. معروف تر از همه، تفسیر و تطبیق به ملایکه است.

این تفسیرها اگر با بعضی از این آیات تطبیق کند، همه آن ها با همه این سوگندها انطباق و تناسب ندارد و اشکالات دیگری هم به نظر می رسد، مهم تر از همه این که:

۱- تفسیر آیات یا باید مستند به ظهور الفاظ یا نقل معتبر و مستند به معصوم یا شواهدی از دیگر آیات باشد. و این تفسیر ها نه مستند به ظهور الفاظ است و نه احادیث معتبر و نه آیات همانند. فقط احتمالاتی است که از سابقین به لاحقین رسیده و لاحقین از جهت احترام به نظرهای گذشتگان ضمن تفسیر آورده اند.

۲- سوگندهای قرآن بیان آیات دلایل و شواهد عالم است برای متوجّه نمودن اذهان به مقصود و اثبات مدَّعی. این شواهد باید مشهود حسّی یا نسبه حسّی باشد مانند: «والشمن، والسماء، والقمر، والنهار، والفجر، والضحی، والعصر، وماخلق، والنجم، والتین، والزیتون، والعادیات، والقلم، والطور، والذاریات، والمرسلات…». چنان که ظاهر است این سوگندها همه مظاهر مشهود است که برای اثبات منظور از قسم آمده برگرداندن این اسماء و صفات از معانی ظاهر، تأویل آیات است، نه تفسیر آن ها. با این که تفسیر این سوگندها به ملایکه یا ارواح (که نظر بیش تر ناقلین تفسیر است) شاهد آوردن به چیزی است که خود نه مشهود حسی و نه شبه حسی است که با توجّه و تحقیق علمی برای عموم مشهود گردد.

۳- با تأمل در سوگندهای قرآن معلوم می شود که مطلب و مدعاهایی که سوگند برای آن ها آمده، ربط و پیوستگی خاصّی با سوگندها دارد که با توجّه با آن روابط و حقایق، مطلب و مقصودی که مورد شک و تردید است اثبات می گردد. آن چه در تطبیق این سوگندها گفته اند اذهان را به «یوم ترجف الراجفه» که مقصود است، متوجّه نمی سازد و این حقیقت را تقریب یا اثبات نمی نماید.

۴- این اوصاف که جمع مؤنّث آمده از جهت لفظ نیز با همه موصوف ها (ارواح ملایکه) تطبیق نمی کند.

اگر مفسرین این آیات، نظر خود را از عالم غیر مشهود به عالم مشهود تنزّل می دادند، برای مردمی که این شواهد و سوگندها متوجه بدانان می باشد، مشهود بود و اشکالاتی که اشاره شد، پیش نمی آمد. اگر هم مقصود این آیات موصوف های غیر مشهود باشد، باز از طریق نظر در مشهودات می توان ان ها را شناخت.

با توجه به لغات خاص و کلمات و اوزانی که در این آیات آمده، آشکار است که این سوگندها ناظر به انواع یا مراحل حرکات یا متحرکات از جهت حرکات می باشد. بنابراین، اگر گونه هایی از حرکات کلّی محسوس یا معلوم را در نظر بگیریم، شاید تا حدی به مقصود قرآن از این سوگندها آشنا شویم».[۱۰]

سپس خود او مثال هایی از: حرکت وسایل نقلیه، در زندگی ماشینی و حرکت وسایل صنعتی، حرکات عوامل طبیعی مانند هوا و ابر، جنبش های حیاتی در گیاه و حیوان، جنبش ها و انگیزه های ارادی اکه منشأ حرکات انسان است، مطرح می کند و مراحل گوناگون آن حرکت ها را با «نزع» و «غرق»و«نشط» و «سباحت» و در نهایت «تدبیر امر» تطبیق می دهد و این مراحل گفته شده در آغاز سوره را به عنوان یک سنّت و قوانین منظم حرکات در سراسر خلقت ساری و جاری و قابل انطباق می داند.

قرآن حقایقی است از حقیقت مطلق و بیکران جهان غیب. امّا پروردگار جهان می خواهد بشر گرفتار در میان واقعیت های محسوس و مادی را، به هر نحوی شده از آن حقایق، به اندازه توان دریافتش آگاه گرداند. لذا پروردگار همه هنرها و شیوه هایی را که بشر برای فهم و درک مطلب تا کنون آموخته و برای همیشه و همه جا آموختنی و دریافتنی است، در این راه به کار می گیرد.

آیت الله طالقانی، به عنوان نتیجه گیری از بیان آیات ۱ تا ۱۴ سوره «نازعات» می گوید:

«از آیه اول تا این آیه (فاذا هم بالساهره)، آیات پیوسته و متوالی و با امواج شدید و سریع و کوتاه و ایقاعات و رَوِی های (حروف آخر) خاصی آمده چنان که تا حد بسیاری (گرچه معانی لغات و کلمات برای شنونده مفهوم و معلوم نباشد)، آهنگ آیات رساننده مقصود و نمایانند محیط و جوّی سراسر حرکت و تموّج و تشعشع می باشد.[۱۱]

تموّج و ضربات پنج آیه اول شدیدتر و سریع تر است. از آیه ششم طول آیات بیش تر و لحن و حرکت آن آرام تر می گردد مانند حرکت و موجی که از اعماق دریا، یا هوا به شدّت انگیخته و انتزاع شده: «والنازعات…». و هر چه پیش می رود و طول موج بیش تر و ضربات آن آرام تر می گردد تا به کنار افق یا ساحل می رسد: «یوم ترجف الراجفه».

«سبک و آهنگ و حروف آخر آیات بعد که بیان حکایت تاریخی است، به صورت دیگر درآمده و به طور کلی تا آخر سوره، چنان که با اندک تأمل مشهود است، به مقیاس تغییر مطالب، آهنگ و طول و رَوی آیات تغییر می یابد».[۱۲]

هماهنگی ساختار کلمات با معنای آن ها

سخن و کار بشر تحت تأثیر فرهنگ، تربیت، پیشینه تاریخی و شرایط اجتماعی جای دارد. پس برای این که آن چه را در درون دارد بهتر به دیگران برساند، به زبان و خط و علایم و نشانه ها دست یازیده است و بعدها برای تفهیم بیش تر، هنر خوشنویسی، تصویر، نگارگری و دیگر زیباسازی ها، فنون و تدابیر را وسیله ساخته است.

آفریدگار جهان نیز برای بهتر رساندن حقایق و قوانین و سنت ها و پدیده های جهان آفرینش به آگاهی انسان و به جنبش درآوردن اندیشه و خرد و دیگر استعدادهای او، از همین ابزار و نشانه هایی که در اختیار بشر است و ب