خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل روش قصه گویی در تربیت اخلاقی از نگاه شهید مطهری

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل روش قصه گویی در تربیت اخلاقی از نگاه شهید مطهری :

طرح مسئله

یکی از رایج ترین شیوه ها در آموزش اخلاقی، استفاده از قصه گویی است. کاربرد این روش از دوران های دیرین در فرهنگ های مختلف رواج داشته، و تا دوران معاصر از رونق نیفتاده است. از میان آثار ادبی مهم دوران معاصر که چنین رویکردی را برای ترویج اندیشه های اخلاقی برگزیده اند، می توان از داستان راستان شهید مطهری یاد کرد. اثری که بی تردید نقش مهمی در تربیت اخلاقی چند نسل از مردم ایران داشته است.

داستان راستان، کتابی است دربردارنده ۱۲۵ داستان کوتاه با مضمون اخلاقی و مخاطب عمومی و نثری روان در دو جلد با قطع جیبی و حجمی حدود ۵۰۰ صفحه ۱۵۰ کلمه ای، از شهید مرتضی مطهری. (۱۳۵۸ – ۱۲۹۸) این اثر نخستین بار در سال ۱۳۳۹ به چاپ رسیده، و از آن زمان تاکنون بارها، شاید بالغ بر دو میلیون نسخه تکثیر، در قالب اشکال مختلف هنری بازتولید، و محور آموزش های اسلامی برای کودکان، و نماد ادبیات دینی شده است.

به ندرت می توان کسی را در ایران سراغ گرفت که نام کتاب را نشنیده، یا به نحوی، با چندین داستان از آن آشنا نشده باشد. با این حال، گرچه ۵۴ سال از نشر نخستین کتاب می گذرد، و درباره آن اظهارنظرهای بسیار شده، هنوز ابهاماتی تأمل برانگیز درباره اش باقی است.

یک ابهام درباره مخاطبان اثر از نگاه مؤلف است. معمولاً چنین تصور می شود که شهید مطهری داستان راستان را برای پاسخ گویی به نیاز «نوجوانان» و «کم سوادان» در دهه ۱۳۴۰ تألیف نموده است. (ر. ک: کرمی، ۱۳۸۲: ۳۳۷؛ علیان نژاد، ۱۳۸۵: ۹۹؛ فتاحی، ۱۳۷۹: ۶۳؛ جهانگرد، ۱۳۶۷: ۵۵۱؛ نیز برای حذفش از طرح مطالعاتی آثار استاد به همین سبب ر. ک: هاشمی، ۱۳۸۹: ۱۷؛ برای تحلیل و تبیین این رویکرد ر. ک: دیانی، ۱۳۶۶: ۷۴ – ۷۵؛ برای مخالفت ها با این رویکرد ر. ک: مرشدزاده، ۱۳۸۹: ۱۶۱؛ یزدی، ۱۳۸۶: ۸۶)

فراتر از اختلاف ها درباره مخاطب اثر، هدف از تألیف آن هم به درستی مشخص نیست. به نظر می رسد مؤلف در این اثر داستان هایی را کنار هم نهاده، که پیش از این عمری با آنها انس داشته، و در آنها حکمت و عبرت می جسته است. این مسئله را می توان از ارجاعات متعدد مطهری در سخنرانی ها و آثار مکتوبش به حکایات مختلف اثر دریافت. (ر. ک: مطهری، ۱۳۶۲: ۱۲۱؛ همو، ۱۳۶۷: ۱۲۹؛ همو، ۱۳۷۰: ۱۷۵) وی حتی درباره یکی از داستان های مندرج در اثر به صراحت بیان می دارد که خود سال ها پیش از تألیف داستان راستان وقتی برای نخستین بار با این حکایت روبه رو شده، به شدت متأثر گردیده است. (مطهری، ۱۳۶۱: ۳۷ ) با این حال، به غیر از آنکه کلی گویانه هدف از تألیف کتاب را آموزش اخلاقی در قالب داستان های واقعی از تاریخ بیان می دارد، (رک: مطهری، ۱۳۷۷: ۱ / ۱۶ ) هیچ توضیح نمی دهد که ملاک وی برای انتخاب داستان ها چیست.

این میان، منتقدان مختلف تحلیل های متفاوت و متناقضی از هدف و رویکرد مطهری در این اثر بازنموده اند. (دژاکام، ۱۳۷۹: ۳۵۴؛ ناجی، ۱۳۸۴: ۶۳؛ بسطامی، ۱۳۷۴: ۱۰۷) اغلب چنین تصور می شود که در تألیف این اثر، هیچ هدف مشخصی را نمی توان جست؛ چرا که محتوای کتاب متشکل از تعداد قابل توجهی داستان های مستقل است و باید به هر یک از داستان ها چون یک واحد موضوعی، مستقل نگریست.

مطالعه پیش رو دربردارنده نگرشی انتقادی به همه رویکردهای پیش گفته است. می خواهیم با مرور شواهد امر دریابیم که اولاً، مهم ترین پیامی که مطهری برای انتقال آن، داستان راستان را تألیف نموده، کدام است؛ ثانیاً، اصلی ترین مخاطب داستان راستان در زمان تألیف چه کسانی بوده اند؛ و ثالثاً، جایگاه این اثر امتداد تاریخی کدامین جریان فکری در جامعه ایران است.

زمینه های توجه شهید مطهری به داستان های اخلاقی

پیش از تألیف داستان راستان، علی دوانی در مجله مکتب اسلام داستان هایی از تاریخ اسلام را به بیان ساده نوشته بود؛ حکایاتی که ضمن مجموعه داستان های ما در چند جلد منتشر می شد. (تهران، کانون انتشارات محمدی، ۱۳۴۲) مطهری وقتی داستان های وی را در مجله مکتب اسلام دید، از عزم خود برای پرداختن به چنین کاری گفت. (دوانی، بی تا: ۷) با این حال، عملی شدن این پیشنهاد و تألیف داستان راستان، به پیشنهاد برخی بانیان شرکت سهامی انتشار (مطهری، ۱۳۶۳: ۱۰؛ مکارم، ۱۳۸۹: ۳۴) در سال ۱۳۳۹ روی داد. (ر. ک: مجیدی، ۱۳۴۹: ۱۸۲) وی بعد از نگارش حواشی مشهور فلسفی اش بر اصول فلسفه و روش رئالیسم طباطبایی، به تألیف این اثر مبادرت ورزید. (رک: مطهری، ۱۳۶۳: ۱۶)

چنانچه مؤلف خود ضمن مقدمه داستان راستان بیان می کند، کوشیده است که در این اثر حکایات آموزنده ای را از گزارش های تاریخی، به ویژه تاریخ اسلام و بزرگان دین، استخراج نماید. (مطهری، ۱۳۶۳: ۱ / ۹) گرچه متعمدانه هیچ داستانی از قرآن کریم را در اثر خویش بازنویسی نکرده است و آن را رسالتی مستقل می شناساند، الگوی تألیف خود را قرآن کریم بازمی نماید؛ چه، قرآن خود نخستین کتابی است که داستان «راستان» را بیان می دارد. (همان: ۱۷) مطهری در مقدمه، اختصاص دادن داستان های کتاب را به حکایات عالمان شیعه، نوعی اعمال جمود و تعصب می شناساند (همان: ۱۳ – ۱۲) و بدین سان در گزینش داستان ها برای خود هیچ محدودیتی از این حیث قائل نمی شود. وی با این مبنا که صلاح و فساد خواص و عوام در یکدیگر اثر می نهد، کتاب را برای سطوح علمی پایین جامعه و عوام نوشته است؛ بدین امید که با اصلاح اینان خواص هم اصلاح شوند. وی معتقد است این عوام خضوعشان در پذیرش حقیقت بیش از خواص است. (همان: ۱۵ – ۱۳) چینش مطالب کتاب در ظاهر از هیچ فصل بندی دقیقی پیروی نمی کند. شهید مطهری در طرح داستان ها تعمد به خرج داده است که نتیجه گیری از آنها را به خواننده وانهد و زمینه ای برای مشارکت خواننده و برقراری ارتباط عاطفی میان او با داستان پدید آورد. (همان: ۱۲ – ۱۱؛ خلیلی، ۱۳۶۲: ۱۸۷)

وی نام کتاب را به سه اعتبار داستان راستان می نهد؛ یکی از این حیث که داستان ها درباره اشخاصی از راستان و نیک نامان جهان است، دوم از این حیث که خوانندگان داستان از راستان و پاکان و نیک جویانند، و سوم از این حیث که داستان هایی راست و حقیقی است. (مطهری، ۱۳۶۳: ۱ / ۱۳) مطهری هیچ اشاره نمی کند که الهام بخش او برای کاربست تعبیر ادبی «داستان راستان» در عنوان کتاب چه منبعی بوده است. به نظر می رسد مطهری به اقتضای آشنایی نزدیک تر با زبان و ادب سعدی، در نام گذاری این اثر از شعر وی تأثیر پذیرفته باشد؛ آنجا که در بوستان می گوید:

به گیتی حکایت شد این داستان

رود نیکبخت از پی راستان

(سعدی، ۱۳۵۶: ۲۴۳)

او بنا داشت که در هر جلد، یکصد حکایت بگنجاند. با توجه به جنس کاغذِ فراهم شده و قطع جیبی کتاب، کارشناسان نشر وی را متقاعد کردند که به ۷۵ داستان برای هر یکی بسنده کند. (مطهری، ۱۳۶۳: ۱۸) نشر دقیق اثر هم با کوشش فراوانی پی گرفته شد. مثلاً در شرایطی که بسیاری کتب مشهور تاریخی از فهرست اعلام برخوردار نبود، نمایه دقیقی برای آن فراهم کردند. (یزدی، ۱۳۸۶: ۸۶؛ محبوب، ۱۳۸۷: ۲۱)

تنها سه سال پس از تألیف جلد اول اثر، (دی ماه ۱۳۴۲ ش / شعبان ۱۳۸۳ ق) وقتی هنوز جلد دوم از چاپ درنیامده بود، (نک: تاریخ مقدمه جلد دوم اثر) با مطهری تماس، و از وی اجازه گرفتند که داستان های کتاب را در یک برنامه رادیویی مخصوص ماه رمضان عرضه کنند (مطهری، ۱۳۹۱: ۲ / ۱۰) این برنامه که از آغاز «داستان راستان» نامیده شد، بعد از ماه رمضان هم در ایام تعطیل مذهبی ادامه پیدا کرد؛ امری که نتیجه پذیرش عمومی اثر بود.

داستان راستان در سال ۱۳۴۴، جایزه کمیسیون ملی یونسکو را برای مؤلفش به همراه آورد (نویسنده ناشناس ج، ۱۳۴۴، سراسر اثر ) و تا سال ۱۳۴۹ شش بار تجدید چاپ شد. پیش از این مطهری به جهت تألیف حواشی اصول فلسفه و روش رئالیسم نیز، برنده جایزه سلطنتی کتاب سال شده بود. (مجیدی، ۱۳۴۹، ۱۸۲ ) این اثر برای او به قول خودش سود مادی فراوان در ازای صرف وقتی بسیار اندک به همراه داشت؛ حال آنکه وی برای نشر آثار علمی دیگر خویش، بسی بیش از این رنج برده، و در پایان هم بهره مادی بسیار کمتری حاصل کرده بود. (مطهری، ۱۳۶۸: ۱۲۵)

تألیف این اثر که از آغاز با استقبال گسترده همراه بود، با نقدهایی نیز روبه رو شد. مطهری خود یادآور می شود که در طول نگارش اثر، بارها ایشان را نهی کردند از آنکه کتاب را با نام خود به چاپ رساند. (همو، ۱۳۶۳: ۱۵) این منتقدان معتقد بودند چاپ اثری برای عوام، در شأن یک عالم برجسته نیست. مطهری که این اعتراضات را نشان یک بیماری اجتماعی تلقی می کرد، (همان: ۱ / ۱۷ ) به کار خود ادامه داد. چنین اعتراضاتی بعد از تألیف و نشر اثر نیز، ادامه یافت. (سبحانی، ۱۳۸۴: ۱۲؛ مطهری، ۱۳۶۸: ۲۵۳ )

یادداشت هایی از شهید مطهری باقی مانده که نشان می دهد وی می خواسته است جلد سوم داستان راستان را نیز بر پایه آنها پیش ببرد. (برای چند نمونه از این یادداشت ها، ر. ک: مرشدزاده، ۱۳۸۹: ۱۶۳ به بعد؛ مطهری، ۱۳۶۳: ج ۱ / ۱۸ ) گویا وی بنا داشته است که در مجلدات سوم و بعد، بیشتر به داستان های غیردینی پَردازد و حکمت و اخلاق را در هرجا، هرچند آثار غیردینی بجوید. (ر. ک: مطهری، بی تا: ۱۶۳)

با پیروزی انقلاب، همچنان بر دامنه رواج اثر افزوده شد. افزون بر چاپ های فراوان و پرشمار، داستان های آن در قالب های مختلف بازتولید گردید. نویسندگانی مثل حمید گروگان، مصطفی رحماندوست، و مصطفی زمانی وجدانی به بازنویسی داستان ها برای کودکان و نشر هر داستان در قالب کتابی مستقل پرداختند. گذشته از تیراژ بالای خود اثر، برخی از این بازنویسی ها نیز در شمار پرفروش ترین کتاب های کودکان درآمدند و بیش از ۵۰۰ هزار نسخه به چاپ رسیدند. (ر. ک: سرشار، ۱۳۸۵: ۱۸ ) کل داستان های کتاب تلخیص هم شد و مستقل به چاپ رسید. (میری، ۱۳۸۱: سراسر کتاب) داستان راستان به نظم هم درآمد. (میرزایان بروجنی، ۱۳۷۸: سراسر کتاب)

فراتر از این، داستان راستان محور آموزش اخلاق اسلامی اصیل و مقبول به کودکان قرار گرفت. در چاپ جدید داستان راستان، تصویرگری های صادق صندوقی نقاش معاصر نیز بدان ضمیمه شد؛ (اکرمی، ۱۳۸۴: ۱۰۴) آن سان که برای مخاطب نوجوان جذاب تر باشد. گاه در مدارس، نمایشگاهی از داستان های مصور آن برپا کردند. (نویسنده ناشناس چ، ۱۳۶۴: ۴۸) گاه آن را برای آموزش نوآموزان نهضت سوادآموزی به کار گرفتند؛ (نویسنده ناشناس پ، ۱۳۷۳: سراسر اثر) زیرا نثر ساده و روان آن سبب می شد از معدود آثاری باشد که به واسطه آن خلأ آموزش به نوسوادان را پر کنند. (دیانی، ۱۳۶۶: ۶۵) در سال ۱۳۶۱ – ۱۳۶۰ مجموعه ای تلویزیونی بر اساس داستان های آن، (نویسنده ناشناس ت، ۱۳۷۸: ) و بعدها نیز پویانمایی هایی برپایه داستان های آن برای کودکان ساختند (نویسنده ناشناس ث، ۱۳۸۷: ۱۷)

این اثر به زبان های عربی[۱]،انگلیسی[۲]، فرانسه[۳]، قزاقی[۴]، اسپانیایی[۵]،ترکی[۶]، کردی[۷]، اردو[۸]، (رک: عامر، ۱۳۷۸: ۱۲۵) و ارمنی (نویسنده ناشناس الف، ۱۳۸۵: ۱۱؛ نویسنده ناشناس ب، ۱۳۸۵: ۲۲۹؛ شاکری، ۱۳۸۵: ۹) هم ترجمه گردید. (ر. ک: مرادی، ۱۳۷۸: ۷۳)

رواج گسترده داستان راستان در همان زمان حیات مطهری پیوند بسیاری از جوانان مذهبی با دیگر آثار وی را در پی داشت. (برای نمونه، رک: حداد عادل، ۱۳۶۲: ۵۶) مقبولیت سبک داستان گویی آن حتی سبب شد برخی مؤلفان به جستجوی داستان های اسلامی در دیگر آثار شهید مطهری برآیند و آنها را نیز مستقل به چاپ رسانند.[۹] (نیز برای تأثیر کتاب بر نویسندگان مذهبی پیش از انقلاب: زمانی وجدانی، ۱۳۶۸: پیشگفتار؛ نیشابوری، ۱۳۷۵: پیشگفتار؛ محقق، ۱۳۷۸: ۷۵ – ۷۴؛ رک: پورمند، ۱۳۸۳: ۳۳)

درنتیجه این توجهات گسترده، مدت کوتاهی پس از تألیف اثر، نامش به عنوانی عام برای یک ژانر تألیف داستانی نزدیک شد؛ آن سان که برخی دیگر هم از آن برای آثار خویش با مضمون داستان های واقعی دینی بهره جستند. برای نمونه، جلال الدین قدسی مجموعه داستان های قرآنی خود را داستان راستان براساس نصوص قرآن می نامد. (سقز، گوتار، ۱۳۹۲) این تعبیر نامی شد برای هر داستانی که ارزش اخلاقی و محتوای آموزشی داشته باشد. (ر. ک: پوراحمد، ۱۳۷۷: ۲۹۸) حتی در ترجمه کتاب جامع السعادات نراقی، (د ۱۲۰۹ ق) مترجم، ازجمله حقوق کودک را آن دانست که والدینش «داستان راستان» را به وی بیاموزند؛ (مجتبوی، ۱۳۶۳: ۱ / ۳۳۱؛ نراقی، بی تا: ۲۳۴) امری که نشان می دهد چقدر کاربرد این تعبیر در دهه ۱۳۶۰ رایج و معنادار بوده است.

گاهی کتاب داستان راستان را در کنار کتاب هایی مثل کشف الاسرار و ولایت فقیه امام خمینی(ره)، ازجمله آثار زمینه ساز برای پیروزی انقلاب اسلامی برشمرده اند. (خزایی، ۱۳۸۸: ۱۸؛ عیوضی، ۱۳۸۴: ۱۳۶)

گاه نیز آن را با آثار فارسی علامه مجلسی و نهضت تألیف اثر برای عموم در عصر صفوی مقایسه کرده، و بعد از دوری گسترده عالمان مسلمان از تألیف داستانی برای عموم، این کتاب را آغازی دوباره برای توجه متفکران مسلمان به داستان نویسی دانسته اند. (ناجی، ۱۳۸۴، ۵۲ ) این اثر در میان دیگر آثار خود مطهری نیز جایگاه ویژه ای دارد؛ چنان که هیچ یک چنین برخوردار از شهرت نگردیده اند. (فروغی، ۱۳۸۴: ۱۵۴)

از حیث ارزش ادبی نیز، داستان راستان همواره اثری پیش گام در نهضت ادبیات داستانی انقلاب اسلامی تلقی می شود. (فردی، ۱۳۷۹: ۵۸؛ صحرایی، ۱۳۸۷: ۷۴ ) حتی فراتر از این، کسانی معتقدند که داستان راستان از نمونه های بسیار موفق ادبیات کودکان است؛ (مرادی، ۱۳۷۸: ۷۳) آن سان که وجود این همه تألیف ادبی برای کودکان و نوجوانان و گذر سال های متمادی سبب نشده است این اثر جایگاه خود را از دست بدهد. (همان: ۹۵) بدین سان، داستان راستان از همان سال های نخستین پیروزی انقلاب، نماد ادبیات دینی، به ویژه ادبیات دینی کودکان شده است؛ چنان که هر وقت خواسته اند مثالی از داستان های دینی برای کودکان بزنند، فرد اعلای نمونه ها، همین کتاب است. (برای نمونه ر. ک: مجیب، ۱۳۸۳: ۱۰)

موفقیت مطهری در تألیف داستان راستان را گاه مرهون توجه وی به ابعاد اجتماعی اسلام دانسته، و خود او را در قیاس با دیگر عالمان از این حیث، برجسته و سرآمد شناخته اند. (جوادی آملی، ۱۳۸۸: ۶) از منظر برخی، کتاب نمونه بارز توجه به نیازهای بومی، و موفقیتش نیز مرهون همین است. (فیاض، ۱۳۸۵: ۳۵) بارها مطهری را به خاطر آنکه با توجه به نیاز جامعه تصمیم به نگارش گرفت و حاضر شد به جای تألیف آثار علمی دیرفهم اثری با مخاطب عمومی پدید آوَرَد ستوده اند. (برای نمونه ر. ک: محمدیان، ۱۳۸۷: ۶۳)

با این حال، بی تردید افزون بر اینها، دو قابلیت مهم دیگر کتاب نیز در این رواج گسترده مؤثر بوده اند؛ یکی ارزش هنری نثر آن و قابل درک بودنش برای عموم، و دیگر، امکان اعتماد به اصالت حکایت هایش به اعتبار نقل عالمی برجسته. در توضیح این دو باید نخست گفت جذابیت هنری اثر تا بدان حد است که در یک نظرسنجی، برخی هنرمندان از آن به عنوان بهترین اثری که خوانده اند، یاد نموده اند. (شادانلو، ۱۳۸۶: ۶۵) گفته اند که داستان راستان بسیار بیشتر از آثار هنرمندان حرفه ای و ناموری همچون محمود دولت آبادی و احمد شاملو یا دیگران فروش رفت و سال ها پیش از این قبیل آثار، در میان عموم شهرت یافت. (سعیدی، ۱۳۸۳: ۵)

به همین ترتیب، کتاب را بارها ازاین جهت ستوده اند که حکایات تاریخی اش به اعتبار نقل عالمی معتبر، قابل اعتماد است. (خلیلی، ۱۳۶۲: ۱۸۷) اگر در جامعه ایران معاصر بخواهند کتابی را مثال بیاورند که استادی بزرگ برای مخاطبانی در سطوح پایین آگاهی تألیف نموده باشد، بارزترین مثال آن همین اثر است. (ر. ک: مختارپور، ۱۳۸۸: ۱۲۷) برخی داستان های کتاب، مطالبی دربردارند که چه بسا مخاطبان اگر آن را از نویسنده ای جز شهید مطهری می خواندند، نمی پذیرفتند. مثلاً، یک جا مؤلف توضیح می دهد چگونه عالم برجسته شیعه شریف رضی، برای دانشمندی غیر مسلمان به احترام دانش وی مرثیه می سُراید. (داستان شماره ۷۰) ازهمین رو، گاه وقتی نویسندگان دیگر نیز به ضرورت لازم دیده اند به این حکایات استناد کنند، افزون بر یادکرد مأخذ داستان در کتب تاریخی، بازنویسی آن توسط شهید مطهری را نیز یاد کرده اند. (برای نمونه ر. ک: اسلامی، ۱۳۸۶: ۱۱۵، پاورقی شماره ۱)

اعتماد عمومی نیز به اصالت اثر تا بدان حد است که گاه برخی نویسندگان کتب تاریخی برای عموم، در کنار ارجاع به منابع دست اول بدین اثر هم ارجاع داده اند، (حسن بیگی، ۱۳۸۲: ۲۹) یا گاه در مباحث تخصصی و مقالات علمی به داستان هایش از باب مشهورات استناد نموده اند، (برای نمونه، ر. ک: حسینی، ۱۳۷۶: ۲۷۵ – ۲۷۴؛ ایروانی، ۱۳۸۴: ۱۷۴ پاورقی شماره ۲) در همایش های علمی با ارجاع به این داستان ها همچون حکایاتی مشهور و مقبول عموم و مستند به نقل عالمی معتبر، استدلال خود را پیش برده اند، (برای نمونه، قراگوزلو، بی تا: ۵) یا حتی فراتر از این همه، در مقالات علمی – پژوهشی خود به تناسب بحث، نقل این مضامین را توسط شهید مطهری متذکر شده اند. (برای نمونه، ر. ک: کریمی نیا، ۱۳۸۵: پانوشت شماره ۶۵)

تحلیل کیفی کتاب داستان راستان

برای آنکه بدانیم پیام اصلی و عمده مؤلف در این اثر چیست، با مطالعه تک تک داستان های اثر، خواهیم کوشید پیام هر یک را بیابیم و بعد، هرچند پیام را ذیل یک عنوان کلی بگنجانیم. آن گاه با دسته بندی این عنوان ها و گنجاندنشان ذیل عناوینی کلی تر، فصول و بخش های مختلف اثر و پیام هر یک از آنها، و سپس پیام کل کتاب را بازخواهیم شناخت. بنا داریم در مطالعه پیش رو چنین روشی را تنها برای تحلیل محتوای جلد اول اثر به کار گیریم. بی تردید با مطالعات بعدی درباره جلد دوم، درک ما از کلیت اثر دقیق تر خواهد شد:

یک. نقد فاعل اخلاقی

هشت حکایت نخست از جلد اول، دو محور موضوعی مستقل را دنبال می کنند: فضیلت علم و فضیلت کار. درباره فضیلت علم تنها یک داستان در اول اثر ذکر شده، (داستان ۱) و البته داستانی هم در اواخر آمده است. (داستان ۷۰) مؤلف در اولی بیان می دارد که پیامبر(ص)، ضمن ارزش نهادن به عبادات فردی، کار خود را از جنس دانش آموزی شناساندند و داستان دیگر هم حکایت عالمی برجسته – شریف رضی – است که بی هراس از نقدها، غیر مسلمانی را به خاطر دانش والایش مدح می کند.

هفت حکایت بعدی اثر اول، (داستان ۲ – ۸) همه به محور دیگر – ارزش کار – مربوطند. پنج داستان بعدی بر فضیلت خرجی خود را درآوردن و به غیر متکی، و انگل جامعه نبودن تأکید می کنند. روی پای خود ایستادن، خود متکفل کارهای خود شدن، و به دیگران هم یاری رساندن به قدری مهم است که امام چهارم(ع) ناشناس به سفر می رفته اند؛ مبادا حرمتی که برایشان قائلند، مانع از مشارکت ایشان در کارها گردد. (داستان ۷) این پیام بی تردید از مهم ترین پیام های اثر است؛ چنان که در داستان های پراکنده دیگر نیز بر آن تأکید می شود. برای نمونه، نقل می شود بند کفش امام صادق(ع) گسیخت و ایشان در برابر پیشنهاد ایثارگرانه ابن ابی یعفور فرمودند: هر کسی باید خود بار مشکل خویش را بر دوش کشد. (داستان ۳۵) از امام کاظم(ع) نیز نقل می شود که فرمودند: کسانی بهتر از من – چون رسول خدا(ص) – نیز، برای روزی درآوردن زحمت می کشیده اند؛ (داستان ۴۷ ) یا از سیره امام صادق(ع) است که در آفتابِ سخت کار می کردند و می گفتند می خواهم برای نان درآوردن، زحمت بکشم، نه اینکه آماده خواری کنم. (داستان ۵۶) مطهری خود نیز در مقاله مستقلش با عنوان «کار از نظر اسلام» با یادکرد برخی از این حکایت ها، (ر. ک: مطهری، ۱۳۷۳: ۴۲۷ – ۴۲۶) تصریح می کند که هنگام تألیف داستان راستان هم، تأکید بر قداست کار و تلاش را مدنظر داشته است. (همان: ۴۱۱)

گویی در این قبیل داستان ها مؤلف بنا دارد بر این معنا تأکید کند که کارهایی برتر از روزه و نماز هم هست که آنها نیز عبادت و اطاعت امر خدا محسوب می شود و نباید پنداشت مقدس مآبان، باارزش ترین عبادت ممکن را پی می گیرند. کسی که خرجی خود را در می آورد، محتاج خلق نیست و به دیگران هم خیری از کار او می رسد، بزرگ ترین عابد است. (داستان ۲۱) حتی حکایتی مبنی بر این ذکر می شود که هر جور عبادتی هم ارزش ندارد؛ مثل عبادت آن کس که خود را به گوشه ای نشانده است و کارهای فردیش را دیگران پی می گیرند. (شماره ۵) ازآن سو، کسی که نه تنها خیری به همسایگان خویش نمی رساند، که از شر او هم ایمنی ندارند، هرگز مسلمان محسوب نمی شود. (داستان ۵۷) بدین سان، در این داستان ها اولا تأکید می شود که عبادت منحصر به ذکر و نماز و روزه ای – که برخی مقدس مآب ها گمان برده اند – نیست؛ و ثانیاً، هر جور ذکر و نماز و روزه ای هم ارزش ندارد. نخستین محور موضوعی اثر همین است.

محور موضوعی دوم در ترتیب داستان های کتاب، مسئله ضرورت توجه به حقوق افرادی است که با ما در یک جامعه زندگی می کنند. حتی کسی که با ما چند قدم راه آمده است حقی دارد (داستان ۸) و نباید به بهانه عبادت، حق دیگران را نادیده گرفت. به نظر می رسد مطهری با بیان این دو محور موضوعی در آغاز کتاب، می خواهد از یک سو اصول و مبانی نگرش خود را تبیین کند و از دیگر سو، نگرش های رایج در میان طیف گسترده ای از متدینان و مقدس مآبان عصر تألیف را به نقد کشد؛ کسانی که بالاتر از عبادات فردی، ارزشی سراغ ندارند و معنویت خویش را در کناره گیری از جامعه و نادیده انگاشتن حقوق دیگر شهروندان می جویند.

دو. نقد روش های اخلاقی موجود در جامعه

از این پس به نظر می رسد که داستان ها تا اواخر کتاب، لزوماً از ترتیب و چینش خاصی پیروی نمی کنند؛ اما می توان باز هم در آنها پیام ها و محورهای موضوعی مشترک را بازجست. ازجمله، داستان های متعددی در ادامه مباحث فوق در عین تمایزهای ظریف با همدیگر، به نقد روش مقدس مآبانی قشری پرداخته اند که تمایلی به مشارکت جویی در جامعه ندارند، مغرورند و خود را برتر از دیگران می شناسند، و درعین حال می خواهند با فریاد کشیدن بر سر دیگران، آنها را اصلاح کنند.

نخستین اشکالی که مؤلف بر این صاحبان روش ها می گیرد، از نظر شیوه برخوردشان با اقشار و طبقات مختلف اجتماع است. داستان نهم تا چهاردهم، شیوه صحیح برخورد بزرگان دینی جامعه با جاهلان را بازمی نمایاند. از قول تنی چند از معصومان(ع) آموزش می دهد که اگر کسی دشنام هم داد، باز با نیکویی برخورد کن. (داستان ۱۰ ) اگر بیجا اعتراض می کرد، (داستان ۱۱) یا حتی اگر اشتباه عقیدتی داشت، یا تحت تأثیر تبلیغات دروغین به اولیای دین هم توهین می کرد، (داستان ۱۲) به نرمی هدایتش نما. اگر از جاهلان بود، باید همچون مالک اشتر به جای کینه کشی، نماز و دعا در حق نادان کرد. (داستان ۱۸) به هرحال، تا می شود باید از خشم گرفتن خودداری کرد. (داستان ۱۳) از آن سو، حتی اگر فرد یقین دارد که صاحب حق است، باز باید ضوابط عدل رایج در جامعه را ارج نهد؛ چنان که علی(ع) چنین می کرد. (داستان ۱۴ )

پس از یادکرد شیوه صحیح برخورد بزرگان جامعه با جاهلان، در حکایات بعدی جلد اول بر چند محور موضوعی دیگر نیز تأکید می شود: شیوه برخورد صحیح زیردستان با طبقات بالاتر، شیوه برخورد با طبقات فروتر، و شیوه برخورد با عموم.

در سخن از شیوه صحیح برخورد با طبقات فراتر، مؤلف در لفافه و به تعریض همگان را نهی می کند از بالادستان را به قیمت خفت خویش، ارج نهادن. (داستان ۹) او در همین زمینه شیوه صحیح امام هادی(ع) را در برخورد اصلاح گرانه با حاکمان عصر خویش یادآور می شود که سبب می گردد وی برای مدتی به خود آید. (داستان ۲۲) حتی درباره شیوه برخورد صحیح با بزرگان دین یادآور می شود که به ارتباط با ایشان هم نباید بالید و از برخورد امام رضا(ع) با احمد بَزَنطی مثال می آورد. (داستان ۳۷)

در تبیین شیوه صحیح برخورد با فرودستان، بر ضرورت ترک غرور تأکید می کند؛ خواه غرور به ثروت، (داستان ۱۷) یا غرور علمی، (داستان ۲۰) یا حتی غرور به مقام معنوی. (داستان ۶۰) او با ذکر داستانی بیان می کند که حاکم جامعه باید چون فقیران زندگی کند؛ همچنان که تأکید می کند آنکه بیش از همه وظیفه خدمتگزاری دارد، بالادست است. (داستان ۱۶) او حتی مثالی از پند گرفتن غزالی از دزدان می آورد (داستان ۱۹ ) و بدین ترتیب، نشان می دهد که حتی دون پایه ترین طبقات نیز، ممکن است سرمایه ای ارزشمند برای عرضه داشته باشند. مؤلف با ذکر داستان مشهور گریزاندن تازه مسلمان از دین با سخت گیری، (داستان ۲۸) هشدار امام صادق(ع) را به متولیان هدایت عموم یادآور می شود: «روش سیاست اموی بر سخت گیری و عنف و شدت است، ولی راه و روش ما بر نرمی و مدارا و حسن معاشرت و به دست آوردن دل ها است» (مطهری، ۱۳۶۳: ۱ / ۱۰۱) او در این زمینه، شیوه رفتار پیامبر اکرم(ص) با جابر بن عبدالله انصاری را هم یاد می کند که قرض هایش را پرداختند، شتر وامانده اش را به بالاترین قیمت خریدند و بعد به خودش بخشیدند، و بارها نیز برایش آمرزش طلبیدند. (داستان ۳۴) مؤلف در داستانی از امام صادق(ع) نقل می کند که حتی اگر فقیری هم اعتقاد ما هم نیست، باید به او یاری رسانیم (داستان ۴۰) داستان امام زین العابدین(ع) را هم باید ذیل این محور بگنجانیم؛ داستانی که سادگی امام(ع) در هنگام طواف و درعین حال، احترام عموم به او را گزارش می کند؛ آن هم