خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل تعامل امام نهم، دهم و یازدهم علیهم السلام با خانواده و ارحام

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل تعامل امام نهم، دهم و یازدهم علیهم السلام با خانواده و ارحام :

مقدّمه

مکتب اسلام دارای نظام خاصّ تربیتی برای ایجاد امّت نمونه اسلامی است که الگوی عملی آن بر اساس سیره رفتاری پیامبر(ص) و ائمّه معصومین(ع) مدل سازی و معرّفی شده است. این مدل تربیتی را که در اصطلاح سیره نامیده می شود باید در لابلای احادیث و روایات تاریخی بازشناسی نمود و سیره شناسان آن قسمت از سیره را که به خانواده و خویشان مربوط است، سیره خانوادگی نامیده اند. امامان شیعه در زمان خود به عنوان نوادگان پیامبر(ص) مورد احترام مردم بوده و عموم مردم اعم از شیعه و سنّی به رفتار آن ها نظر داشته، آن را مصداق حقیقی سنّت نبوی می دانستند. ایشان جدای از مقام امامت و رهبری که شیعه امامیه معتقد به آن بود دارای نوعی مرجعیت علمی و اخلاقی در جامعه بودند و همگان رفتار آن بزرگواران را با دقّت مدّنظر داشتند. لذا عملکرد ایشان چه در خانواده و چه در جامعه و در برخورد با خویشانشان مورد توجّه مردم بود. پس از حضور امام رضا(ع) در مرو و شهادت آن حضرت سختگیری خلفای عباسی بر ائمه(ع) شدّت یافت و کنترل مستقیم و غیر مستقیم آن بزرگواران وارد مرحله جدیدی شد. به خصوص از زمان امامت امام هادی(ع) با انتقال امام و فرزندش به سامرا بر شدّت نظارت ها و سختگیری ها افزوده شد. حال پرسش این است که این سه امام با وجود سختگیری های خلفای زمانشان در خانواده و در برخورد با خویشان چگونه عمل می کردند؟

با دقّت در منابع دست اوّل تاریخ شیعه می توان دریافت که آن بزرگواران علی رغم نظارت های فوق العاده خلفای وقت همچنان رسالت خود را (که از آن جمله توجّه به خانواده و ارتباط با خویشان بود) به انجام رساندند. گرچه تا امروز آثار ارزنده ای در مورد زندگی این سه امام به رشته تحریر در آمده است نظیر نگرشی کوتاه بر زندگانی امام هادی(ع) (علی محمّد علی دخیل) و تحلیلی از زندگانی امام حسن عسکری(ع) و امام هادی(ع) (باقر شریف قرشی) و زندگانی سیاسی امام جواد(ع) (جعفر مرتضی العاملی) و… ولی در هیچکدام به طور خاص سیره خانوادگی این سه امام مورد توجه قرار نگرفته است. امروزه با توجّه به دگرگونی در روابط خانوادگی و پیچیدگی و تنوّع راه های ارتباطی خویشاوندان با یکدیگر، توجّه به سیره آن بزرگواران در سطوح مختلف روابط خانوادگی می تواند بهترین راهنمای ما در انتخاب بهترین موضع در موقعیت های مختلف اجتماعی و خانوادگی باشد. لذا پژوهش حاضر در پی آن است تا با روش توصیفی و با بهره گیری از داده های کتابخانه ای به این مهم جامه عمل پوشانده و بعد خانوادگی سیره این سه امام را تشریح نماید.

۱. ازدواج و تشکیل خانواده

انسان موجودی اجتماعی است که حکم طبیعت خود به اجتماع متمایل بوده و از تنهایی گریزان است. نهاد خانواده به عنوان نخستین و مهم ترین نهاد اجتماعی که آدمی از بدو تولد در آن حضور می یابد، همواره مورد توجّه دین اسلام بوده است.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «وَ أنکِحوا الأیامی منکُم وَ الصّالحینَ مِن عِبادِکُم وَ اِمائکُم إن یکُونُوا فقَراءَ یُغنِهِمُ اللهُ مِن فَضلِه وَ اللهُ واسِعٌ علیمٌ» (نور/ ۳۲)؛ مردان و زنان بی همسر و بردگان و کنیزان شایسته و درستکار را همسر دهید و اگر تنگدست باشند خداوند از فضل خود آن ها را بی نیاز می کند و خداوند گشایش دهنده آگاه است. پیامبر اکرم(ص) نیز به ازدواج و تشکیل خانواده توجّه خاص داشته و می فرمودند: «ازدواج کنید با زنان زیرا آن ها برای شما سبب روزی هستند.» (ر.ک: طبرسی، ۱۳۶۵، ج۱، ص ۳۷۴) و نیز می فرمودند: «در اسلام کاخی که در نزد خدا محبوب تر از ازدواج باشد، برافراشته نشده است» (همان، ص۳۷۳).

امامان معصوم(ع) نیز به عنوان جانشینان پیامبر اکرم(ص) که پس از آن حضرت پرچمدار حفظ اسلام و فرامین آن در جامعه اسلامی هستند، به این مهم توجّه خاص داشتند (ر.ک: حرانی، ۱۳۷۶، ص۴۷۹).

۱. ۱. معیارهای انتخاب همسر

با دقّت در منابع روایی و متون دینی این نکته به دست می آید که اسلام برای ازدواج و انتخاب همسر معیارهایی را مدّ نظر قرار داده و لزوم توجّه به آن ها را برای تحصیل خوشبختی و دستیابی به همسری هم کفو و همراه ضروری می داند.

یکی از معیارهای مدّ نظر ائمّه طاهرین در انتخاب همسر که در سیره ایشان منعکس شده، تقوا و پاکدامنی است. تقوا به معنی ترس از خدا و باور به حضور حضرتش در تمام لحظات زندگی و پاکدامنی به معنی دوری از آلودگی ها و روابط نامشروع جنسی و مقاومت در برابر وسوسه های شیطانی و نداشتن رفتارهای غیراخلاقی است. امام جواد(ع) در پاسخ به نامه یکی از دوستان که در مورد ازدواج دخترانش نوشته بود و این که کسی مانند خودش برای آن ها سراغ ندارد، چنین فرمود: «… فإنّ رسول الله(ص) قال: جَاءَکمْ مَنْ تَرْضَوْنَ خُلُقَهُ وَ دِینَهُ فَزَوِّجُوهُ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکنْ فِتْنَهٌ فِی الْأَرْضِ وَ فسادٌ کبیرٌ» (کلینی، ج ۵، ص ۳۴۸).

رسول خدا در این باره فرمود: «هرگاه کسی به خواستگاری دختران شما آمد که از اخلاق و دیانتش راضی بودید او را زن دهید که اگر چنین نکنید فتنه و فساد بزرگی روی زمین بروز می کند. این مسأله در سیره امام هادی(ع) نیز مورد تأکید قرار گرفته است. امام هادی(ع) در مورد همسرش (مادر امام حسن عسکری(ع)) می فرمود: «سلیل از آفت ها، پلیدی ها و ناپاکی ها محفوظ است…» (ر.ک: مسعودی، ۱۴۲۶، ص۲۴۴) همچنین راویان حدیث در مورد مادر امام حسن عسکری(ع) می گویند: «وی از زنان عارفه و صالحه بود» (ابن عبد الوهاب، بی تا، ص۱۳۴). چنانکه ملاحظه می شود امامان شیعه علی رغم موقعیت خاصّ اجتماعی به عنوان ابناء رسول الله، مهم ترین ملاک انتخاب همسر را تقوا و پاکدامنی می دانند و نه ملاک های مادّی.

امانتداری یکی دیگر از ملاک های مدّ نظر ائمه(ع) برای ازدواج است. امام جواد(ع) در پاسخ به نامه یکی از شیعیان که در مورد خواستگار دخترش نظر آن حضرت را جویا شد، فرمود: «هرکس از شما دختری خواست و درخواست وصلت کرد، دین و امانتش را بنگرید، اگر رضایت بخش بود هرکس که باشد با وی وصلت کنید که اگر این کار را نکنید در روی زمین تباهی و فساد به بار می آورد» (صدوق، ۱۳۶۷، ج۵، ص۲۳ و ۲۴). با دقّت در این حدیث متوجّه می شویم که علاوه بر دینداری و تقوا، به ویژگی امانت نیز در سیره امامان شیعه توجّه خاص شده است. این مسأله گویای آن است که امامان معصوم به دختر به عنوان امانتی در اختیار همسرش می نگریستند؛ لذا فردی را شایسته ازدواج با او می دانستند که امانتدار خوبی باشد و بتواند از آن دختر همچون امانتی گرانبها نگهداری کند.

۱. ۲. تأسی به سیر نبوی در تعیین صداق

همان طور که در مکتب اسلام و در سیره اجتماعی پیامبر اکرم(ص) به ازدواج به خصوص ازدواج های آسان و عاری از تشریفات تأکید شده در سیره اجتماعی ائمه اطهار(ع) نیز به این مهم توجّه شده است. آن طور که در کتب تاریخی و اخلاقی ملاحظه می کنیم وقتی مأمون از امام جواد(ع) خواست تا خطبه عقد خود را با دخترش امّ الفضل بخواند امام(ع) چنین فرمود: «… از جمله نیکی های خدا بر مخلوقات جنّ و انس این است که به وسیله حلال، آن ها را از حرام بی نیاز کرد… محمّد بن علی بن موسی، امّ الفضل دختر عبدالله را خواستگاری می کند و مهریه جده اش زهرا(ع) دختر محمد(ص) را مهریه او قرار می دهد که عبارت است از پانصد درهم» (ر.ک: طبری، ۱۳۸۳، ص ۲۰۷؛ طبرسی، ۱۳۶۵، ج۱، ص۳۹۴). امام جواد(ع) بدون توجّه به موقعیت مأمون به عنوان خلیفه عبّاسی و دربار پر از تشریفات و تجمّلاتش، در ازدواج با دختر خلیفه، سیره نبوی را مدّ نظر قرار داده و همسرش را با مهریه جده اش زهرا(ع) به ازدواج خود در می آورد. البته شاید قصد امام از این کار توجّه دادن جامعه و دستگاه حکومتی به سادگی و بی تکلّف بودن برگزاری شعائر اسلامی در زمان پیامبر(ص) و برداشتن قدمی در جهت تغییر فرهنگ جامعه بوده باشد.

۱. ۳. رابطه زن و شوهر با یکدیگر

همان طور که خانواده در اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است و به آن به عنوان اوّلین نهاد اجتماعی توجّه خاص شده است، رابطه زن و شوهر نیز به عنوان دو پایه اساسی خانواده همواره مدّنظر اسلام بوده است. امامان شیعه نیز چه در زندگی روزمرّه و چه در پرسش هایی که از ایشان در این حوزه می شد، به این مسأله توجّه داشته و به آن تأکید می کردند.

طبق روایتی وقتی از امام جواد(ع) در مورد علّت تفاوت همسر با سایر محارم در طریقه اثبات نسبت زنا به همسرش سؤال شد، فرمود: «… این تفاوت برای آن است که خداوند راه ورود را بر زن نسبت به همسرش باز گذاشته تا هر وقت که بخواهد بر او وارد شود ولی برای دیگران چنین نکرده است…»(ر.ک: صدوق، ۱۳۶۷، ج۵، ص۲۴۱ و۲۴۲) این روایت حاکی از آن است که ائمه اطهار(ع) نیز به رابطه زن و شوهر به عنوان یک رابطه خاص و استثنایی توجّه داشته و از نظر فقهی نیز بنا بر قوانین اسلامی برای این رابطه حکم خاص قائل بودند.

۲. خانواد اسلامی

خانواده اوّلین و مهم ترین نهاد اجتماعی است که آدمی از بدو تولد در آن وارد شده و زمینه ساز ورود او به اجتماع است. خداوند متعال در قرآن کریم به مؤمنان سفارش کرده است که مراقب خود و خانواده خویش باشند و تقوا پیشه کنند. تأکیدات قرآن به گونه ای است که گاه فرد و خانواده مخاطب یک کلام واحد قرار گرفته اند: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَهُ عَلَیهَا مَلَائِکهٌ غلَاظٌ شدَادٌ لَا یعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیفْعَلُونَ مَا یؤْمَرُونَ» (تحریم/۶)؛ ای مؤمنان! خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست حفظ کنید. بنابراین انسان همچنان که مسؤلیت حفظ و نگهداری خود را دارد، در قبال خانواده نیز مسئول است و خسران و زیان فرد متوجّه خانواده اش نیز می شود. با دقّت در زندگی پیامبر اکرم(ص) متوجّه می شویم که ایشان نیز در ابتدای دعوت علنی اش، مأمور ابلاغ رسالت به خویشان نزدیک خود شد: «وَأَنذِرْ عَشِیرَتَک الْأَقْرَبِینَ»(شعراء/۲۱۴) امامان معصوم(ع) نیز به تأسّی از اجداد خود به خانواده توجّه خاص داشته دوستان و شیعیان خود را به این مهم توصیه می کردند.

۲. ۱. اهمیّت بنیان خانواده

امامان معصوم(ع) در راستای تعالیم اسلام، برای خانواده اهمیّت فراوانی قائل بودند و توصیه آنان به افراد در جامعه اسلامی در راستای کمک به حفظ بنیان خانواده بود.

۲. ۱. ۱. فرزند آوری

یکی از مصادیق حفظ بنیان خانواده، فرزند آوری است. در تواریخ آمده است که امام حسن عسکری(ع) در برخورد با یکی از یاران خود هنگامی که از بی فرزندی او مطّلع شد فرمود: «اللَّهُمَ ارْزُقْهُ وَلَداً یکون لَه عَضُداً فنِعْمَ الْعضُدُ الْوَلَد…» (راوندی، ۱۴۰۹، ج ۱، ص۴۷۸)؛ خدایا او را فرزندی روزی کن که بازوی او باشد. همانا فرزند عضد و بازویی خوب است… امام حسن عسکری(ع) داشتن فرزند را دارای فواید و برکات دانسته و افراد را به این مهم سفارش می کردند.

۲. ۱. ۲. پیشگیری از طلاق

امامان(ع) نه تنها به توسعه نهاد خانواده نظر داشتند بلکه در وهله اوّل به حفظ آن توجّه ویژه می نمودند. امام هادی(ع) در پاسخ مردی که پرسیده بود آیا می تواند طلاق دخترش را از همسر او که مورد پسند آن مرد نبود بگیرد یا نه، چنین فرمود: «اگر ناخشنودی به جهت امر مذهبی باشد، مانعی ندارد که به این کار اقدام کند ولی اگر جهت دنیایی دارد برای جدایی میان دو حلال اقدامی ننماید» (صدوق، ۱۳۶۷، ج ۵، ص۷۸). چنان که ملاحظه شد از منظر امام هادی(ع) حفظ بنیان خانواده و جلوگیری از انهدام آن اهمیّت زیادی دارد و تا جایی که مشکل و مسأله بین دو نفر جنبه شرعی و مذهبی نداشته باشد جدایی زن و شوهر از یکدیگر جایز نیست.

۲. ۲. تکریم والدین

پدر و مادر کسانی هستند که انسان را به وجود آورده و از نخستین لحظه تولّد، نیازهای انسان به وسیله آنان تأمین می شود، لذا اسلام احسان و نیکی به آنان را چه از جهت مادّی و چه معنوی لازم و ضروری می داند. این وظیفه از نظر قرآن چنان حسّاس و پر اهمیّت است که پس از وظیفه انسان در برابر خداوند قرار گرفته: «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکوا بِهِ شَیئًا وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَی…» (نساء/۳۶)؛ خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او نسازید و به پدر ومادر و خویشاوندان خود نیکی کنید….

امامان معصوم(ع) نیز برای والدین به عنوان مدیران اوّلین نهاد اجتماعی که انسان در آن وارد می شود، جایگاه خاصّی قائل بودند و احترام به پدر و مادر را به همگان توصیه می کردند. امام هادی(ع) به کسی که از رفتار فرزندش شکوه داشت و از او ناراضی بود فرمود: «عاق شدن داغی است برای آنکه تا به حال داغ ندیده است». مقصود امام(ع) این بوده که فرزند آن مرد با ناراضی ساختن پدرش گویا از میان رفته و پدرش را داغدار ساخته است (دخیل، ۱۳۶۱، ص۳۲).

آن بزرگواران نه تنها دیگران را توصیه به احترام به والدین می نمودند بلکه این مهم در سیره خود ایشان نیز منعکس شده است. یکی از مصادیق آن را در تکریم والدینشان پس از مرگ و توجّه به تدفین ایشان مشاهده می کنیم. در منابع این طور آمده که هنگامی که امام علی النقی(ع) وفات یافت امام حسن عسکری(ع) از خانه بیرون آمد با پیراهن چاک زده از پشت و پیش رو (صدوق، ۱۳۶۷، ج ۱، ص۲۵۳). در نقلی دیگر آمده است: «… و امام(ع) قبل از این که معتمد خارج شود بر بدن پدر خود نماز خواند…» (مسعودی، ۱۳۴۳، ص۴۵۹). این مسأله میزان علاقه امام به پدر بزرگوارش و شدّت ناراحتی ایشان در فراق پدر را نشان می دهد تا جایی که برای بعضی از افراد قابل درک نبود. چنان که در نقلی آمده است یکی از یاران ضعیف امام (از نظر اعتقادی) از امام حسن عسکری(ع) در مورد علت پاره کردن لباس در عزای پدرش پرسید. امام با ناراحتی به او فرمود: «یا أحمق و ما یدریک ما هذا قد شق موسی علی هارون أخیه» (کشی، بی تا، ۴۷۹)؛ ای سبک خرد،. .. موسی نیز در غم هارون گریبان درید (مسعودی، ۱۳۴۳، ص۴۵۹؛ ابن شهرآشوب، ۱۳۹۲، ج ۶، ص۳۶۱۳؛ إربلی، بی تا، ج ۳، ص۲۹۵).

یکی از مصادیق توجّه و احترام به والدین ادای دیون ایشان پس از مرگشان است. ائمه معصومین(ع) همواره به این امر تأکید کرده و خود نیز نسبت به انجام آن کوتاهی ننموده اند. روایت شده امام جواد(ع) پس از مرگ پدر گرامی اش چهار هزار درهم بدهی او را پرداخت کرد (کلینی، ۱۳۶۹، ج ۲، ص۴۲۱).

۲. ۳. تربیت فرزندان

در تحقیقات تربیتی این مطلب به اثبات رسیده که خانواده در تکوین اخلاق و رفتار انسان و ساختار شخصیتش اثری شگرف دارد و آنچه از تصاویر درست و نادرست مشاهده می کند در اعماق روحش منعکس می شود و در سراسر زندگیش همراه او می ماند (شریف قرشی، ۱۳۷۱، ص۲۶). لذا امامان معصوم(ع) به خانواده و رابطه افراد این نهاد مهم اجتماعی اهمّیت فراوان می دادند. خداوند متعال نیز در قرآن کریم می فرماید: «یوصِیکمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکم…» (نساء/۱۱).

باید این نکته را یادآوری نمود که این رابطه، رابطه ای دوطرفه است و همان گونه که خداوند متعال حقوق پدر و مادر را بر فرزندان فرض نموده، حقوقی را نیز برای فرزندان بر والدین واجب کرده است.

در احوالات امام هادی(ع) و فرزند بزرگوارش امام حسن عسکری(ع) آمده است: «امام ابو محمّد(ع) بخشی از دوران زندگی خود را با پدر بزرگوارش امام هادی(ع) گذراند و در سفر و حضر از او جدا نبود و پدرش را تجسّم راستین اخلاق و رفتار جدّش رسول اکرم(ص) می دید که بدان وسیله بر سایر پیامبران امتیاز داشت، همان گونه که در وجود مقدّس وی تمام خصوصیات ذاتی پدرانش را متبلور می دید و از طرفی امام هادی(ع) نیز در وجود فرزندش تبلور خط امامت کبرا و نیابت عظمای پیامبر(ص) را مشاهده می کرد. از این رو به امر تربیت او اهتمام ورزید و فضیلت او را ستوده، می فرمود: «این پسرم ابو محمّد، خوش استعدادترین فرد آل محمّد(ص) است و استدلال و برهانش استوارتر است و او بزرگ ترین فرزند من و جانشین من است. ردای امامت و احکام ما به او می رسد» (شریف قرشی، ۱۳۷۱، ص۲۸ -۲۹).

ائمه طاهرین به فرزندان خود و نیازهای مادّی و معنوی آن ها توجّه داشته و تا جایی که جنبه افراط به خود نمی گرفت در جهت تأمین نیازهایشان قدم برمی داشتند.

در نقلی آمده است زمانی که یکی از فرزندان امام هادی(ع) گلی به پدر هدیه داد، امام آن را گرفته و بوسید و بر چشمان خود گذاشت» (الحسنی، ۱۳۷۰، ص۴۷۸). این روایت بیانگر آن است که امام هادی(ع) به نیاز فرزند گرامی اش به محبّت به خوبی پاسخ داده و او را از مهر و عطوفت خود سرشار نمود. همچنین شدّت علاقه فرزند آن امام به پدر را نشان می دهد تا جایی که برای پدر خود گل آورده و به این وسیله به او ابراز محبّت می کند.

امامان معصوم(ع) در مواقع مختلف سفر و حضر به فرزندان محبّت می کردند. از جمله زمانی که قصد سفر به جایی داشتند. در روایات آمده است هنگامی که امام جواد(ع) قصد سفر به عراق داشت فرزندان خود ابالحسن(ع) و موسی را خوانده از آنان پرسید دوست دارند پدر چه سوغاتی برایشان بیاورد (ابن عبد الوهاب، بی تا، ص۱۳۰).

یکی دیگر از مصادیق توجّه ائمه(ع) به فرزندانشان مواظبت از جان ایشان در برابر دشمنان بود. این مسأله به ویژه در مورد امام حسن عسکری(ع) و فرزند گرامی اش حضرت مهدی(عج) کاملاً مشهود است.

امام حسن عسکری(ع) از جانب خلیفه زمانش تحت نظر و محبوس بود و قهراً از وجود فرزندش در برابر دشمنان هراسناک بود چه آن حضرت می دانست و در مذهب شیعه مشهور بوده همگان می دانستند که امام دوازدهم قائم آل محمّد(ص) دولت های باطل را از میان خواهد برد. به علاوه حضرت از کسان خود مانند برادرش جعفر کذّاب هم که چشم طمع به میراث و اموال آن حضرت