خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل تحلیلی بر حجاب و عفاف از منظر قرآن با تکیه بر مصلحت در نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبائی

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل تحلیلی بر حجاب و عفاف از منظر قرآن با تکیه بر مصلحت در نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبائی :

مقدمه

حجاب و عفاف سابقه ای طولانی در زندگی بشر دارد و این پیشینه از آن روست که خاستگاه آن فطرت آدمی است. در اکثر قریب به اتفاق اقوام وملل، پیش از اسلام، حجاب در میان زنان معمول بوده، هر چند با فراز و نشیب هایی نیز همراه بوده است. مورخان به ندرت از اقوام باستانی و بدوی یاد می کنندکه به نوعی حجاب برتن نداشته باشند.[۱] در آیین زرتشت برای عدم سلب آزادی از دیگران و عدم تهییج شهوت دیگران، حجاب را رعایت می کردند. آشو زرتشت با تقریر و تنفیذ خود، برحدود و کیفیت عفاف و حجاب رایج آن دوران و نیز درونی شدن آن صحه گذاشته و در تفسیر اندیشه و کردار نیک می گویدکه یک زرتشتی مؤمن باید از نگاه ناپاک به زنان دیگر دوری جوید.[۲] تمام زنان زرتشتی سرپوشی که تا روی مقداری از لباس را هم می پوشاند، برسر داشتند.[۳]

رواج حجاب در میان بانوان یهودی در طول تاریخ مورد تأیید هم مورخان است. برپای قوانین یهود عدم رعایت حجاب و عفت عمومی دارای مجازات و از ضروریات خصوصا افراد متأهل بوده است.[۴] در تلمود که از جمله منابع احکام یهود است، بر وجوب پوشش سر، در بیرون از خانه، نهی از تشبه زن به مرد و عکس آن، منع لمس و تماس و اختلاط با زن بیگانه، پرهیز از ناز و غمزه و به صدا در آوردن خلخال های پا، که موجب نزول قهر و عذاب الهی می شود، تأکید شده است.[۵] در مسیحیت تجرد امری مقدس بوده است، لذا برای از میان بردن تحریک جنسی، زنان به رعایت عفت کامل و دوری از هرگونه آرایش دعوت شده بودند. انجیل نیز در برخی موارد علاوه بر وجوب حجاب و پوشش، به منزه ساختن درون، از تمایل به اعمال شهوانی تأکید دارد.[۶] در ایران باستان، عهد هخامنشی و اشکانی، مادها، سامانی ها و صفویان، پوشش بلند تا مچ، بر روی نقش برجسته ها، دیوارنگارها، مجسمه ها و حجاری ها مشاهده می شود.[۷] توجه به لباس ملی کشورهای مختلف نیز بیانگر وجود حجاب و پوشش میان ایشان است. بر این اساس حجاب به عنوان یک رفتار انسانی در طول تاریخ وجود داشته و ایدئولوژی حاکم نیز نوع حجاب را کنترل نموده است.[۸] باید در نظر داشت حجاب به دایر جغرافیایی خاص و یا دسته ای خاص از اقوام و ملل محدود نبوده است.

مسئله حجاب و عفاف تنها در بعد فردی و با نگاه فطری بودن حیا و شرم و به تبع آن رعایت پوشش ظاهری طرح نمی شود، بلکه از ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و. .. نیز حائز اهمیت است.بر این اساس با تکیه بر مصلحت در نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبائی می توان از حجاب و عفاف به عنوان یک هنجار اجتماعی و ارزش اسلامی، ابزاری مناسب برای جامعه پذیر کردن و اجتماعی نمودن زنان تعبیر کرد.از این رو در پژوهش حاضر حجاب در معنای پوشش ظاهری و عفاف به مفهوم کنترل درونی و نفسانی در مقابل جنس مخالف با روش تأمل در متون دینی، تحلیل محتوا و نیز رویکرد مصلحت پژوهی با توجه به نیازهای معاصر زن مسلمان مطمح نظر قرار گرفته و به این پرسش کلیدی که: «نسبت امر به پاسداشت حجاب و عفاف و مصلحت در نظری ادراکات اعتباری علامه طباطبائی چگونه است؟» پاسخ گفته است.

۱. حجاب

خداوند در آی «یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْواجک وَ بَناتِک وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلابِیبِهِنَّ ذلِک أَدْنی أَنْ یعْرَفْنَ فَلا یؤْذَینَ وَ کانَ اللَّهُ غفُوراً رَحیماً»[۹] (احزاب/۵۹) رعایت حجاب را برای تمامی زنان و دختران از جمله زنان پیامبر اکرم(ص) لازم و ضروری می داند تا در اجتماع مورد آزار و آسیب جنسی از ناحیه بیماردلان قرار نگیرند. در شان نزول آی فوق، چنین آمده است که زنان مسلمان در عصر رسول گرامی اسلام(ص) به مسجد می رفتند و پشت سر پیامبر (ص) نماز می گذاردند، هنگام شب که برای نماز مغرب و عشا می رفتند، بعضی از جوانان بر سر راه آن ها می نشستند و با مزاحمت و سخنان ناروا آن ها را آزار می دادند. آی فوق نازل شد و به آن ها دستور داد حجاب خود را بطور کامل رعایت کنند تا به خوبی از کنیزان شناخته شوند و کسی بهانه مزاحمت پیدا نکند.[۱۰] لغت شناسانو مفسران جلباب را به معانی ملحفه (چادر) و پارچه بزرگی که از روسری بلندتر است و سر و گردن و سینه ها را می پوشاند[۱۱]، مقنعه و خمار (روسری)[۱۲] و لباس گشاد و وسیع[۱۳] می دانند. هر چند معانی فوق با یکدیگر متفاوتند ولی فصل مشترک هم آن ها پوششی است که از روسری، بزرگتر و از چادر، کوچکتر باشد و پشت و سینه را بپوشاند. فعل «یدنین» نیز بر این دلالت می کندکه زنان” جلباب” را به بدن خویش نزدیک سازند تا درست آن ها را محفوظ دارد، نه اینکه آن را آزاد بگذارند به طوری که گاه و بیگاه کنار رود و بدن آشکار گردد.

از جمله آیاتی که بر پوشش چشم تأکید می کند، آی: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ . .. وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ…»[۱۴] است. دردستور به رعایت حجاب و عفاف چشم، مردان و زنان به تفکیک و با صراحت مورد خطاب قرار گرفته اند و این حکم منحصر به زنان نمی شود. مفسران نیز با استناد به این آیه، بر وجوب حجاب چشم و عفاف در نگاه کردن تأکید کرده اند.[۱۵] لذا با توجه به آی مذکور بر زنان و مردان واجب است از نگاه های حرام و ممنوع پرهیز نمایند.

خداوند در آی دیگری خطاب به زنان پیامبر(ص) می فرماید: «… وَقَرْنَ فِی بُیوتِکنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تبَرُّجَ الْجَاهِلِیهِ الْأُولَی[۱۶] …» و از ایشان می خواهد که در خانه ها بمانند و همانند جاهلیت اولی تبرج نکنند. آورده اند که در زمان حضرت ابراهیم (ع) زنان لباس هایی می پوشیدند که با مروارید تزیین شده بود و پهلوهای آن دوخته نبوده است. لذا خداوند در این آیه از زنان پیامبر (ص) خواسته این گونه لباس نپوشند. غالب مفسران تبرج را خروج از خانه و راه رفتن با ناز و کرشمه و تبختر، در حضور مردان می دانند.[۱۷] بعضی دیگر معتقدند، حقیقت تبرج، اظهار زینت است و هرآنچه اظهار کردنش قبیح باشد را شامل می شود.[۱۸] بنابراین تبرج به طور کلی، اظهار زینت است که از مصادیق آن می توان به پوشش نامناسب و راه رفتن همراه با غرور و اظهار محاسن در حضور نامحرم اشاره کرد. همچنین با عنایت به:«…لا یبدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها وَ. ..»[۱۹] به گونه دیگری از حجاب که عبارت است از عدم اظهار و بروز زینت ها در حضور نامحرم اشاره شده است. بر این اساس زنان نباید زینت های خویش را جز آن مقدار که ظاهر است، برای غیر از شوهران و طوایف هفتگانه ای که شامل محرم های نسبی و سببی و اجداد شوهران و نوه های ایشان می شود، زنان و کنیزان هم کیش، سفیهان و کودکان نابالغ و نا آگاه از امور جنسی آشکار نمایند. غالب مفسران مراد از« زینت زنان» را مواضع زینت ایشان می دانند، زیرا اظهار خود زینت از قبیل گوشواره و دست بند حرام نیست، پس مراد از اظهار زینت، اظهار محل آن ها است.[۲۰]

۲. عفاف

از جمله آیاتی که رعایت عفاف در آن مطرح شده آیه: «یا نِساءَ النَّبِی لَستُنَّ کأَحدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ…»[۲۱] است. خداوند در این آیه زنان پیامبر(ص) را بر پیشه کردن تقوا و حفظ عفاف در گفتار فرا خوانده است. ابتدا ایشان را در ادای تکلیف، همسان با دیگر زنان ندانسته و بر این نکته تأکید کرده که مسئولیت شما زنان پیامبر(ص) بیش از سایر زنان است و سپس نحوه سخن گفتن ایشان با مردان نامحرم را تعیین نموده است. بر این پایه با عنایت به شرط«إِنِ اتَّقَیتُنَّ» تقوا زمینه ساز پاسداشت عفاف در گفتار است و زنان پیامبر(ص) باید موقعیت خود را درک کنند و مسئولیت سنگین خویش را به فراموشی نسپارند و بدانند که اگر تقوا پیشه کنند، در پیشگاه خدا مقام بسیار ممتازی خواهند داشت. خداوند پس از بیان این مقدمه ایشان را برای پذیرش مسئولیت ها آماده می سازد و به آن ها شخصیت می دهد و می فرماید « بنابراین به گونه ای هوس انگیز سخن نگوئید که بیماردلان در شما طمع کنند» بلکه به هنگام سخن گفتن، جدی، خشک و بطور معمولی سخن بگویید.[۲۲]

علامه طباطبائی معتقد است این امور(رعایت عفاف در گفتار) میان زنان پیغمبر(ص) و سایر زنان مشترک است و آوردن جمل« شما مثل سایر زنان نیستید.» برای تأکید است و می خواهد این تکالیف را بر آنان تأکید کند و گویا می فرماید شما چون مثل دیگران نیستید، واجب است در امتثال این تکالیف کوشش و رعایت بیشتری بکنید و در دین خدا بیشتر از سایر زنان احتیاط به خرج دهید.[۲۳]

همچنین پاسداشت عفاف در آی:«یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیکمْ لِبَاسًا یوَارِی سوْآتِکمْ وَرِیشا وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِک خَیرٌ…»[۲۴] مطمح نظر قرار گرفته است. خداوند در این آیه می فرماید: آن کس که جان خویش را به لباس تقوا بیاراید و به ارزش آن وقوف پیدا کند، دل به لباس ظاهر نمی بندد و درپی تبرج و خودنمایی با بهره گیری از لباس جسم در حضور نامحرم نخواهد بود. بسیاری از مفسران به مفهوم لباس تقوا در آی فوق اشاره کرده اند. تقوا حقیقتی وجودی است که به سبب آن عورت های معنوی و نقایص نفسانی پوشیده می شود.[۲۵] فقدان لباس تقوی، فقدان شخصیت فردی، اجتماعی، سیاسی و خط فکری انسان در مسیر زندگیش است. پوشیدن لباس تقوا ، توجه به تمام نقاط ایجابی و مثبت شخصیت یک فرد و جهت دادن به آن است.[۲۶] بنابراین همان گونه که لباس، جسم انسان را می پوشاند و آن را از گرما و سرما حفظ می کند، روح تقوا و پرهیزگاری علاوه بر پوشانیدن بشر از زشتی گناهان و حفظ خطرات فردی و اجتماعی، زینتی چشم گیر است که بر شخصیت انسان می افزاید.[۲۷] از آنجایی که روح، جزء افضل وجود انسان است، لباس روح بر لباس جسم برتری دارد و رعایت تقوا به معنای جلوگیری و نگه داشتن انسان از هر چیزی است که جسم و روح او را آلوده می کند.[۲۸] لذا پوشیدن لباس تقوا، توجه به زینت روح و شخصیت انسان است که به طور قطع از هر گونه تبرج و زینت ظاهری جسم انسان پسندیده تر است. بنابراین رعایت حیا و عفاف مصداق بارز پوشیدن لباس تقواست.[۲۹]

نکته ای که باید در نظرداشت برخی تفاوت ها میان زن و مرد در تربیت نفس و پاسداشت عفاف است که رعایت آن را بر اساس مصلحت هایی از زن و مرد خواسته اند به عنوان نمونه در آی: «…وَ لا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ…»[۳۰] از زنان خواسته شده هنگام راه رفتن، پاهای خود را محکم بر زمین نکوبند تا صدایآنچه به عنوان زینت برگرفته اند، مانند خلخال، گوشواره و دستبند توسط مردان نامحرم شنیده نشود.[۳۱] زنان باید در رعایت عفت و دوری از اموری که آتش شهوت را در دل مردان شعله ور می سازد و ممکن است منتهی به انحراف از جاده عفت شود، آن چنان دقیق و سختگیر باشند که حتی از رساندن صدای خلخالی که در پای دارند، به گوش مردان بیگانه خودداری کنند و این گواه باریک بینی اسلام در این زمینه است.[۳۲] لذا از آنجایی که پنهان کردن زینت نوعی پوشش محسوب می شود و از دیگر سو توصیه به راه رفتن همراه با شرم و حیا و به دور از جلب نظر غیر شده است، می توان این نکته را مورد توجه قرار داد که امر به رعایت حجاب و نیز عفاف در این قسمت از آی ۳۱ سوره نور، توأمان و به وضوح بیان شده است. بنابراین زنان باید هنگام راه رفتن، هم باپوشاندن زینت های خویش به حجاب پایبند باشند و هم با پاسداشت حیا و شرم که از نمودهای بیرونی عفاف هستند، عفاف را رعایت نمایند.[۳۳] نمون دیگری از امر به رعایت عفاف در راه رفتن را می توان از داستان دختران شعیب دریافت کرد آنجا که می فرماید: «…فجاءَتْهُ إِحداهُما تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ…»[۳۴] در این آیات موسی(ع) در میان مردم دو دختر را می بینند که گوسفندان خود را مراقبت می کنند اما به چاه نزدیک نمی شوند. نحو راه رفتن این دو دختر با رعایت شرم و حیاست.

مصلحت و نظری ادراکات اعتباری علامه طباطبائی

تعاریف گوناگونی تاکنون پیرامون مصلحت ارایه شده است.محقق حلی در این زمینه می گوید: «مصلحت عبارت است از آن چه که با مقاصد انسان در امور دنیوی یا اخروی و یا هر دو، موافق بوده، و نتیجه آن به دست آوردن منفعت یا دفع ضرری باشد».[۳۵] بهشتی معتقد است: «مصلحت، کلمه ای است کلی و دارای معنایی بسیار وسیع. .. به این ترتیب حکومت مصلحت نیزانواع گوناگون پیدا می کند. عالی ترین حکومت از این نوع آن است که اساس آن مراعات مصالح مادیو معنوی، اخلاقی و دینی، برای هم افراد، هم طبقات، هم ملت ها و هم نژادها در هم نسل ها وزمان ها باشد».[۳۶] غزالی عالم اهل سنت در مشهورترین تعریف از مصلحت که مورد توجه دانشمندان قرار گرفته می نویسد: «مصلحت، در اصل (از نظر لغوی) عبارت است از جلب منفعت و دفع ضرر، ولی این مفهوممنظور ما نیست؛ زیرا جلب منفعت و دفع ضرر از مقاصد خلق است و مراد ما از مصلحت، تأمینمقصود و هدف شرع است و مقصود شرع نسبت به خلق پنج امر است: حفظ دین، جان، عقل، نسلو اموال؛ پس آن چه در جهت حفظ این اصول پنج گانه باشد، مصلحت و آن چه موجب تفویت آن ها باشد، مفسده نامیده می شود».[۳۷] در تعریف نسبتاً جامعی که ارائه شده، مصلحت عبارت است از تدبیری که دولت اسلامی به منظور رعایت منافع معنوی و مادی جامعاسلامی و در راستای اهداف شرع مقدّس، در پیش می گیرد.[۳۸]

از جمله نظریاتی که مصلحت را با تکیه بر قریح استخدام و عدالت در اجتماع مورد توجه قرار داده، نظری ادراکات اعتباری علامه طباطبائی است. بر پای این نظریه انسان، توانایی ادراک حقیقی دارد و می تواند با اشیای خارجی ارتباط برقرار کند؛ توضیح مطلب از این قرار است که در انسان شعوری نهاده شدهکه به جهت آن، در او قوه ادراک و فکر وجود دارد و می تواند احاط اجمالی به هم حوادث پیدا کند.[۳۹] همچنین سنخ وجودی انسان به گونه ای است که ارتباط با هر شیئی را می پذیرد و قادر است از هر امری بهره مند شود و آن را مسخّر خود سازد.[۴۰] وجود این دو ویژگی در انسان؛ یعنی توانایی تفکر و ادراک و رابطه و نسبت تسخیر با مخلوقات دیگر، آدمی را به ویژگی سومی رهنمون می سازدکه آن، علوم و ادراکاتی است که انسان، آن ها را برای ورود به مرحل تصرف در اشیا و انجام فعل و تأثیر بر موجودات خارجی، برای بهره جستن از آن ها، اعتبار می کند.

بدین ترتیب، انسان دارای دو گروه از علوم و ادراکات است: یک گروه از آن ها نمی توانند میان انسان وافعال ارادی او واسطه شوند. این گروه علوم و ادراکاتی اند که از فعل و انفعال حاصل میان ماده خارجی و میان حواس و ابزارهای ادراکی ما پیدا می شوند[۴۱] و موجب تحقق اراده و صدور فعل نیستند، بلکه تنها از خارج حکایت می کنندو علوم و ادراکات حقیقی نامیده می شوند. گروه دیگر، افکار و ادراکاتی هستند که ارزش عملی دارند و واسطه برای دریافت کمال و مزایای حیاتند. این افکار و ادراکات، از امور خارجی حکایت نمی کنند. این گروه از علوم را ما تهیه می کنیم و از احساسات باطنی که به اقتضای قوای فعاله و دستگاه های عمل کننده ما پدید می آیند، آن ها را دریافت می کنیم و علوم و ادراکات اعتباری نامیده می شوند».[۴۲]

«این علوم و ادراکات عملی و اعتباری، انسان را با عمل در ماده خارجی مرتبط می سازد و از جمله این افکار و تصدیقات اعتباری، تصدیق انسان به این است که هر آنچه را می توان در طریق کمال به خدمت گرفت، باید به خدمت گرفت و استخدام کرد. براساس اعتبار استخدام، انسان در ماده و نبات و حیوان تصرف می کند و از به خدمت گرفتن سایر افراد هم نوع خود نیز کوتاهی نمی کند.»[۴۳] آنگاه که انسان مشاهده می کند دیگر افراد هم نوع او که مثل او هستند، آنچه را که او از آنان می خواهد، آنان نیز از او می خواهند، با آنان مصالحه می کند و به میزان بهره مندی از آنان، راضی می شود که آنان