خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری

فایل پاورپوینت فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری؛ راهکاری شایسته برای ارائه‌های موفق

اگر به‌دنبال یک فایل ارائه‌ی آماده با کیفیت بالا و طراحی حرفه‌ای هستید، فایل فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری انتخابی مناسب برای شماست. این مجموعه شامل ۱۲۰ اسلاید استاندارد و دقیق است که با هدف ارتقاء کیفیت ارائه‌های شما تهیه شده‌اند.

دلایل انتخاب فایل فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری:

• طراحی ساختارمند و چشم‌نواز: هر اسلاید با دقت بالا و توجه به اصول طراحی گرافیکی تهیه شده است تا محتوای شما به‌خوبی دیده و درک شود.
• آمادگی کامل برای ارائه: نیازی به ویرایش مجدد نیست؛ فایل فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری آماده‌ی استفاده در کلاس، جلسه یا کنفرانس است.
• سازگاری کامل با پاورپوینت: نمایش صحیح اسلایدها در تمامی نسخه‌های PowerPoint بدون بهم‌ریختگی یا مشکل ظاهری تضمین شده است.

تولید شده با رویکرد حرفه‌ای:

تمامی بخش‌های فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری با هدف ایجاد یک تجربه کاربری روان و بی‌نقص طراحی شده‌اند. جزئیات با دقت بالا تنظیم شده‌اند تا ارائه‌ای حرفه‌ای و تأثیرگذار داشته باشید.

توجه:

تنها نسخه رسمی فایل فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری از کیفیت کامل برخوردار است. نسخه‌های غیرمجاز ممکن است شامل اشکالات طراحی باشند و توصیه نمی‌شود از آن‌ها استفاده شود.

با تهیه فایل فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری، سطح ارائه‌های خود را ارتقاء دهید و مخاطبان خود را تحت تأثیر قرار دهید

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل معیارهای اخلاق اسلامی در خبرنگاری :

۱. مقدمه

اخلاق در نظام ارزشی اسلام دارای جایگاهی بسیار والاست و پیامبر اسلام هدف اصلی رسالت خویش را تمام کردن مکارم اخلاق دانسته اند (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۶۸، ص ۳۸۲). بعثت پیامبر برای حاکمیت ارزش ها و اخلاق است. از لوازم حاکمیت اخلاق در جامع دینی، رعایت آن در حرفه های مختلف اجتماعی است که یکی از آنها مشاغل مرتبط با رسانه است. توجه به اخلاق رسانه نسبت به اخلاق در دیگر حرفه ها اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا حرفه های دیگر بُرد محدودی دارند و کارهای غیراخلاقی آنها به افراد و صنف های دیگر منتقل نمی شود؛ ولی رسانه ها واسط میان مردم هستند و غیراخلاقی و غیراصولی عمل کردن آنها بر تک تک افراد بلکه بر رابط آنها اثر می گذارد. در این میان به نظر بتوان اخلاق در حرف خبر را یکی از مهم ترین و ضروری ترین زمینه های اخلاق رسانه دانست؛ زیرا امروزه خبر به یکی از مهم ترین نیاز های بشر تبدیل شده که هیچ گریزی از آن ندارد رسانه های خبری و… بر هم جنبه های زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی افراد اثر می گذارند (جعفری نژاد، ۱۳۸۵). با این حال متأسفانه آن قدر که برای گسترش امواج رادیویی و بسط شبکه های تلویزیونی و مطبوعات دغدغه وجود داشته، برای تولید ادبیات مناسب در زمین اخلاق رسانه ای دغدغه ای وجود ندارد و این موجب شده تا یک خلأ جدی در این عرصه پدید آید.

آنچه از تعاریف مختلف خبر (ر.ک: شکرخواه، ۱۳۸۱) به دست می آید این است که اخبار تولید می شوند؛ یعنی با گزینش از میان هزاران رویداد با جمله بندی ها، ترکیب صدا و تصویر و عناصر خبری ارائه می شوند. اخبار در رسانه ها با استفاده از منابع مختلفی تهیه می شوند، اما مهم ترین منبع اخبار رسانه ها خبرنگاران آنها هستند. خبرنگار فردی است که به تنهایی یا به صورت گروهی، وظیف تهیه گزارش (مکتوب، صوتی و تصویری) کامل و قابل پخش از رویداد و وقایع را به عهده دارد (عباسی، ۱۳۸۸، ص ۴۳).

گزارشگر حلق واسطه بین حکومت و مردم است و جامعه او را حلق واسط خود با حقایق می داند. نقش خبرنگار و عملکرد او در گزارشگری به لحاظ اهمیتی که رسانه ها در انتقال اخبار و رویدادها، وقایع و افکار عمومی جامعه به مخاطبان دارند و به عنوان مولد، نقشی اصلی، محوری و بسیار حساس است (فخارطوسی، ۱۳۸۵، ص ۱۱۱). از این رو و برای اینکه اخباری که خبرنگار گزارش می کند از نظر معیار های اخلاق اسلامی، صحیح باشند، دو جهت کلی باید رعایت شود: اول نسبت به خود خبرنگار، که باید چه ویژگی های اخلاقی را دارا باشد تا شایستگی اخلاقی این حرفه و قرار گرفتن در این جایگاه را داشته باشد؛ دوم، اصول اخلاقی ای که شخص باید در حرف خود به آن پایبند باشد و آنها را مراعات کند. در این مقاله به صورت اجمالی این دو محور اصلی و مهم از متون دینی مصداق یابی و تدوین شده، علاوه بر آن برخی تزاحمات اخلاقی بررسی، و راهکار های مناسب ارائه می گردد.

۲. ویژگی های اخلاقی خبرنگار

برای اینکه شخصی بتواند در جایگاه خبرنگاری قرار گیرد و اخبار او لوازم و آثار خبر مقبول را بیابد، به طور کلی دو شرط اساسی ضرورت دارد:

۱-۲. وثاقت

وثاقت در لغت یعنی اعتماد و اطمینان (قرشی بنایی، ۱۴۱۲ ق، ج ۷، ص ۱۸۰). در لسان شریعت اسلام نیز ثقه به کسی گفته می شود که به او اعتماد می شود (راغب اصفهانی، ۱۴۱۵ق، ص ۸۵۳). تفاوت وثاقت با عدالت در این است که عدالت ناظر به سلامت عقیدتی و روحی همه جانب شخص است؛ در حالی که وثاقت تنها به قابل اعتماد بودن شخص در جهتی خاص معطوف است (فخارطوسی، ۱۳۸۵، ص ۱۱۸).

اصلی ترین شرط برای خبرنگار این است که مورد اعتماد باشد. علمای اهل حدیث معمولاً شرط عدالت را برای راوی- مخبر- برشمرده اند، اما منظور آنان از عدالت نسبی است؛ یعنی داشتن ملک پرهیز از کذب در خبررسانی. برای همین ممکن است یک خبررسان گناهانی همچون چشم چرانی و لهو و لعب انجام دهد، ولی مقید باشد که دروغ نگوید. دلیلی در کار نیست که خبر او را نپذیریم، هرچند اطمینان به خبری که شخص باتقوا – از همه جهت- می دهد، بیشتر است (صادقی، ۱۳۷۵، ص ۱۱۳). ضرورت وثوق به خبرنگار (مخبر) برای پذیرش خبر و نشاندن او در جایگاه ویژه خود شرطی است که پشتوان آن عقل و بنای عقلاست (فخارطوسی، ۱۳۸۵، ص ۱۱۸).

آنچه از متون دینی و اخلاقی برداشت می شود، این است که شرط حداقلی برای خبرنگاری، مورد اعتماد (راستگو) بودن است؛ ولی داشتن صفات دیگری همچون عدالت، که اشاره شد و نیز فضایلی چون شهامت و عفت که در مجموع از آنها تعبیر به تقوا و خویشتن داری می شود، موجب می شود که خبرنگار، در مقبولیت خبر، جایگاه حداکثری پیدا کند.

۲-۲. تخصص

منظور از تخصص در اینجا عبارت است از توانایی خبرنگار برای درک صحیح و مصون از اشتباه نسبت به آنچه می بیند و می شنود. در اسلام از این شرط که برای مخبر (راوی) ذکر می شود، تعبیر به ضبط شده است؛ ضبط به معنای توانایی خبرنگار برای درک صحیح و تلقی درست آنچه می بیند و می شنود، و نقل صحیح و مصون از اشتباه آن است. البته پیداست که منظور از درک صحیح و مصون از اشتباه، تلقی عرفی آن است؛ وگرنه مصونیت از اشتباه در درک و نقل به طور مطلق و تخلف ناپذیر فقط برای معصوم فراهم است (همان، ص ۱۱۹).

برای همین خبرنگار باید کاملاً بتواند آنچه را می بیند و یا می شنود به نحوی مستند کند؛ حال با نوشتن یا صدا و یا تصویر و… توجه به اهمیت این شرط بسیار ضروری است؛ زیرا بسیاری از نارسایی هایی که در امر اطلاع رسانی مشاهده می شود، ناشی از نداشتن توانایی ضبط خبرنگاران است. طبیعی است داشتن ویژگی های تخصصی دیگر در رسانه ها که قسمت های مختلفی دارند شرط است؛ چراکه هر کدام از آنها، خبرنگاران و متصدیان با تخصص های خاص خود را می طلبد.

۳. اخلاق حرفه ای خبرنگاری

خبرنگار با داشتن ویژگی تعهد و تخصص، زمین رعایت اخلاق حرفه ای را داراست؛ ولی داشتن ویژگی بدون شناخت و عمل به معیار های اخلاقی حرف خبرنگاری کافی نیست. در این بخش هفت اصل از اصول اخلاق اسلامی حرف خبرنگاری را ذکر می کنیم:

۱-۳. جهان بینی صحیح و شناخت منزلت شغلی

یکی از نکات اساسی که در زندگی هر فردی تأثیری بسزا دارد، نحو نگاه او به عالم هستی و به اصطلاح جهان بینی اوست. خبرنگار مسلمان با جهان بینی توحیدی، این عالم را از آن خداوند دانسته، جایگاه خود را در نظام خلقت الهی خواهد شناخت. این مهم ترین عامل برای رعایت اخلاق در هم شئون زندگی فردی و اجتماعی اوست. خبرنگار، اگر جایگاه خویش را به طور صحیح بشناسد، اولاً از جهت اینکه آفریده و مخلوق خداوند است، خود را بند خداوند می داند و در درج بعدی در جایگاه اجتماعی که به عنوان خبرنگار قرار گرفت، حساسیت حرف خویش را درک می کند و این درک صحیح، در رعایت تعهدات اخلاقی، بالاترین ضمانت اجرایی را برای شخص فراهم می سازد؛ چراکه آنچه اسلام به عنوان زمین اصلی آراستگی به اخلاق الهی مطرح می کند، احترام به فطرت پاک انسانی و احساس عزت و کرامت نفس است. به تعبیر استاد مطهری: «در اخلاق اسلامی، محور و آن چیزی که حجم اخلاقی به دور آن می گردد آن نقطه از روح انسانی که اسلام روی آن دست گذاشته کرامت و عزت نفس است» (مطهری، ۱۳۹۰، ص ۱۲۲). در واقع، همین احساس ارزشمندی و والایی است که انسان را از غلتیدن به وادی شهوت ها و پستی ها بازمی دارد و او را به کسب نیکی ها و پاکی ها تشویق می کند (مکتبی، ۱۳۸۴، ص ۶۴).

به تعبیر امام علی علیه السلام که می فرمایند: «مَنْ کرُمَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ هانَتْ عَلَیهِ شهْوَتُهُ» (نهج البلاغه، ۱۴۱۴ ق، ص ۵۵۵)، کسی که نفسش در نظرش کریم و عزیز باشد، آن را با ناپاکی ها و آلودگی ها خوار و حقیر نمی کند. از اینجاست که تفاوت بین خبرنگار مسلمان با دیگران روشن می گردد. خبرنگار مسلمان هیچ گاه مانند یک فعال رسانه ای سکولار غربی، خود را فارغ از همه چیز به جز خبر نمی بیند؛ بلکه او خبر و خبررسانی را نیز در سای تلاش برای کسب رضایت و تحقق خواست خداوند پی می گیرد (جبلی، ۱۳۸۳).

جایگاه پیام رسانی و افزایش اطلاعات به مردم و جامع اسلامی، جایگاهی بسیار والاست. کسی هم که در این منصب قرار می گیرد، باید بداند در چه موقعیتی قرار گرفته است؛ چراکه پیامبران، این فرستادگان و حافظان پیام الهی به مردم، بزرگ ترین رسالت خود را ابلاغ و تبلیغ پیام پروردگار به مردم می دانستند و در این رسالت پیام رسانی خویش، از هیچ کوششی دریغ نمی کردند (فولادی، ۱۳۹۰). حضرت نوح علیه السلام، خطاب به امت خود می فرماید: «أُبَلِّغُکمْ رِسالاتِ رَبِّی وَأَنْصَحُ لَکمْ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون» (اعراف: ۶۲).

خبرنگار با همین شناخت صحیح از جایگاه مهم و تأثیرگذارش، کافی است تا به سبب احساس نیاز خود به سمت شناخت معیار های اخلاق حرفه ای خویش و پایبندی به آنها و اجرایشان حرکت کند و با اهتمام به این کار سعادت دنیایی و آخرتی خویش را فراهم سازد.

۲-۳. مسئولیت اجتماعی

خبرنگار، با شناخت جایگاه خود در نظام هستی متوجه مسئولیت خویش خواهد شد؛ چراکه خداوند سبحان در مقابل موقعیت ها و قابلیت هایی که به انسان می دهد، او را نسبت به نعمت ها و استعدادهایش مسئول می داند. البته این مسئولیت، برای هم افراد، به طور نسبی وجود دارد؛ همان طورکه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «کلُّکمْ رَاعٍ وَکلُّکمْ مَسْئُولٌ عنْ رَعیتِهِ» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۷۲، ص ۳۸)؛ ولی مسئولیت خبرنگار، اقتضائات ویژ خود را دارد. پذیرش مسئولیت اجتماعی، اصلی مهم در اخلاق خبرنگاری است و نقش زیربنایی برای خبرنگار مسلمان دارد، و به نوعی راهنمای او در تشخیص درستی و نادرستی تصمیم گیری ها و عملکرد های وی به شمار می رود؛ از جمله دانستن اینکه خبرنگاری، وظیفه و مسئولیتی دینی و شرعی است؛ چراکه امام کاظم علیه السلام ارائ مطالب سودمند برای دنیا و آخرت به مؤمنین را از مهم ترین حقوق آنان می دانند و می فرمایند: «أَنَّ مِنْ أَوْجَبِ حَقِّ أَخِیک أَنْ لَا تَکتُمَهُ شَیئاً ینْفَعُهُ لَا مِنْ دُنْیاهُ وَلَا منْ آخرَتِه» (همان، ج ۲، ص ۷۵).

به طور کلی دو گونه مسئولیت را برای خبرنگار می توان در نظر گرفت: اولاً نسبت به اصل وجود مسئولیت در نوع عملکرد، و ثانیاً نسبت به هدف و محتوایی که باید ارائه کند. در بخش اول لازم پذیرش این مسئولیت آن است که خبرنگار با درک صحیح مسئولیت اجتماعی، خود را نسبت به اخبار و اطلاعاتی که گزارش یا به نحوی تولید می کند، مسئول بداند. امام علی علیه السلام می فرمایند: «الْکلَام فِی وَثَاقِک مَا لَمْ تَتَکلَّمْ بِهِ فَإِذَا تَکلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ فِی وَثَاقِه» (نهج البلاغه، ۱۴۱ق، ص ۵۴۳). تا زمانی که گفتاری را بر زبان نرانده ای، آن کلام و گفتار در اختیار توست، ولی زمانی که آن را اظهار داشتی از آن پس مسئول و ضامن عواقب و پیامدهای آن خواهی بود.

توجه به این نکته برای این است که اخبار (دانش و اطلاعات به طور کلی) پیامدهایی دارد و می تواند اثراتی نامطلوب بر افراد، گروه ها و جامعه داشته باشد و در نتیجه، لازم است که خبرنگار و سازمان های تابع آنها و همچنین تمامی جامعه از حس مسئولیت و پاسخ گویی قوی برخوردار باشند (شیخ، ۱۳۷۵). پس خبرنگار نمی تواند به گونه ای غیرمسئولانه و بدون توجه به آثار و عواقب اخبار اقدام به تهیه و انتشار آن کند.

این ویژگی در اصل سوم از اصول بین المللی اخلاق حرفه ای در روزنامه نگاری هم وجود دارد. گفتنی است که اصول بین المللی اخلاق حرفه ای در روزنامه نگاری طی چندین نشست مشورتی طی پنج سال با حضور تعدادی از سازمان های روزنامه نگاری منطقه ای و بین المللی در ۲۰ نوامبر ۱۹۸۳ تصویب شد. اصول بین المللی اخلاق حرفه ای در روزنامه نگاری به عنوان سنگ پایه ای برای تهی قوانین اخلاقی در سطوح ملی و منطقه ای فراهم شده اند (شکرخواه، ۱۳۸۱، ص ۸۱).اصل سوم می گوید:

اطلاعات در روزنامه نگاری، نه یک کالا که یک خبر اجتماعی است، و این امر به این معناست که روزنامه نگار در مسئولیت انتقال اطلاعات سهیم است و لذا نه تنها در برابر کسانی که رسانه ها را کنترل می کنند، بلکه نهایتاً در برابر مردم به طور کل و مشتمل بر انواع منافع اجتماعی، باید پاسخ گو باشد. مسئولیت اجتماعی روزنامه نگار وی را ملزم می سازد که تحت هر شرایطی همسو با وجدان اخلاقی خود عمل کند (شکرخواه، ۱۳۸۱، ص ۸۲).

بعد دیگر مسئولیت پذیری اجتماعی، نسبت به هدف و محتوای ارائ اخبار است. از این رو که این با تئوری مسئولیت پذیری اجتماعی، که روی رسانه های غیرمذهبی یا غربی بر آن مبتنی است، تفاوت دارد؛ چراکه مسئولیت پذیری اجتماعی آنها ریشه در فردگرایی کثرت گرا دارد؛ در حالی که اصل اسلامی مسئولیت پذیری اجتماعی، بر مفهوم امر به معروف و نهی از منکر مبتنی است. معنای تلویحی این اصل آن است که هر فرد و گروه به ویژه نهادهای ارتباطات جمعی مثل مطبوعات، رادیو و تلویزیون و سینما مسئولیت دارند تا در مجموع، افراد جامعه را برای پذیرش اصول اسلامی و عمل بدان آماده سازند. در تاریخ اسلام بسیاری نهادها و همچنین کانال های ارتباطی مثل مساجد، اذان – دعوت به نماز- و خطبه های نماز جمعه از این مفهوم مسئولیت اجتماعی استفاده کرده اند تا افکار عمومی را بسیج نمایند و افراد را به تلاش در جهت خیر و سعادت فردی در این جهان و جهان آخرت ترغیب نمایند. البته امروزه به طور کلی در جهان، ظاهراً رسانه ها نقشی متضاد با نقش امر به معروف و نهی از منکر را بازی می کنند. رسانه ها بیشتر به برخوردها، اختلاف نظرها و رسوایی ها، به واسط ارزش های خبری غیراخلاقی و بی اساس پرداخته و کمتر به صلح ثبات و تداوم و سازگاری اخلاقی علاقه مند هستند. اگر خبرنگاران رسانه ها در جهان اسلام این مفهوم مسئولیت اجتماعی را به عنوان سنگ بنای حرف خود نپذیرند، هرگز نمی توان از قواعد اخلاقی اسلامی تصوری داشت (شیخ، ۱۳۷۵).

۳-۲. جمع بندی

پوشیده نیست که داشتن هر کدام از این شروط اصلی وثاقت و ضبط، ما را از دیگری بی نیاز نمی کند، و هریک از این شروط کاردکرد خاص خود را دارد و مکتب کمال بخش اسلام، در هر حرفه و مسئولیتی که به نوعی با صلاح و فساد جامعه در ارتباط است این دو میزان، تعهد و تخصص را سفارش می کند.

به عنوان حسن ختام این قسمت، بخشی از کلام امیرالمؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه را نقل می کنیم. ایشان به زیبایی انواع خبرنگاران را برمی شمردد. شخصی از حضرت، نسبت به احادیث و اخبار متعارض و بعضا مجعول می پرسد و حضرت در پاسخ، بعد از طبقه بندی خبر، به طبقه بندی مخبران می پردازند و چهار دسته را برمی شمارند: ۱. منافق دروغ گو؛ ۲. راوی کم حافظه و غیرضابط؛ ۳. راوی غیرمتخصص که ناسخ ها را نمی داند و احاطه به تمام اخبار و جوانب مختلف امر ندارد؛ ۴. شخص امینی که هم باتقواست و هم ضابط و متخصص که تنها دست چهارم شایستگی ارائه خبر را دارد و می توان به خبرهایش عمل کرد (نهج البلاغه، ۱۴۱۴ق، ص ۳۲۵). با کمی دقت در این فرمایش گهربار، می توان به دو معیار اصلی امانت و تخصص پی برد (صادقی، ۱۳۷۵، ص ۱۱۴).

۳-۳. خودداری از تجسس و ورود به حریم خصوصی

حریم خصوصی اشخاص از بارزترین مسائلی است که در بحث اصول اخلاق رسانه و نیز حقوق رسانه مطرح می شود (شاه علی، ۱۳۸۸، ص ۴۴). برای دستیابی به اطلاعات، لازم احترام به حق حریم خصوصی افراد و خودداری از تجسس و ورود به حریم خصوصی آنان، تفکیک بین حریم عمومی و حریم خصوصی ایشان است (فولادی، ۱۳۹۰).

دربار پیشین حریم خصوصی باید گفت انسان شناسان و دانشمندان علوم اجتماعی می گویند: نیاز به حریم خصوصی، امری بسیار ریشه دار و فطری است و تنها به انسان هم محدود نمی شود؛ بنابراین جدایی حوز خصوصی از گستر عمومی به یک معنا، پیشینه ای به امتداد حیات انسانی دارد. تحقیقات و مطالعات مردم شناسانه نشان می دهند که در هم جوامع، حتی در جوامع ابتدایی، قواعدی اجتماعی وجود داشته اند که ورود به اماکن خاصی را محدود می کرده اند. در عین حال، مطالع حریم خصوصی از زوایای حقوقی، فلسفی یا مذهبی و اخلاقی نتایج متفاوتی به دنبال دارد. برای نمونه، صاحب نظران مسائل حقوقی می گویند: موضوع حریم خصوصی افراد از منظر حقوقی، سابق طولانی ای ندارد. آنان معتقدند مقال مشترکی که دو تن از قضات دادگاه عالی ایالات متحده به نام های وارن و براندیس با عنوان «حق مصونیت حریم خصوصی» در سال ۱۸۹۰ چاپ و منتشر کردند، نخستین بحث جدی و صریحی است که موضوع حریم خصوصی افراد را در چارچوب قوانین حقوقی مطرح کرده است (هوسمن، ۱۳۷۵)؛ اما در ایران از قدیم در فرهنگ عمومی حریم خصوصی اهمیتی ویژه داشته است؛ تا حدی که کمتر از صد سال پیش، مردم با این استدلال که با صدور شناسنامه می خواهند نام خود و متعلقاتشان را در دفتر دولت بنویسند، با ثبت احوال مبارزه می کردند و کسی حق نداشته نام همسر و فرزند یا تعداد زوجات، فرزندان و سن آنان را بداند (شاه علی، ۱۳۸۸، ص ۴۹).

امروزه در غرب و جامع بین الملل از میان فهرست بین المللی موضوعات، شاید دشوارتر از همه تعریف حریم خصوصی باشد. از میان تعاریف مختلف، به نظر جامع ترین تعریف این است که حریم خصوصی عبارت است از: قلمرویی از زندگی هر فرد که آن فرد نوعاً و عرفاً یا با اعلان قبلی، انتظار دارد دیگران بدون رضایت وی به اطلاعات دربار آن قلمرو دسترس نداشته باشند، یا به آن قلمرو نگاه و نظارت نکنند، یا به هر صورت دیگری وی را در آن قلمرو مورد تعرض قرار ندهند (همان، ص ۵۱).

به رغم سابق کوتاه غرب در حمایت از حریم خصوصی، پژوهش ها نشان می دهند که حمایت از حریم خصوصی در اخلاق اسلامی و فقه، پیشینه ای طولانی دارد. حریم خصوصی پیش از آنکه در غرب و کنوانسیون ها و اسناد بین المللی حقوق بشر پیش بینی شود، با تأکید بسیار در منابع اسلامی مورد توجه بوده است (همان، ص ۵۳). در متون دینی اسلام موارد و مصادیق حریم خصوصی تحت عنوان و عمومیت حرمت تجسس مطرح شده است. کلم تجسس در لغت به معنای تفحص و تفتیش، و تلاش برای به دست آوردن اخبار پنهانی است (طریحی، ۱۳۷۵، ج ۴، ص ۵۵). قرآن می فرماید: «… وَلا تَجَسَّسُوا» (حجرات: ۱۲)؛ در کار یکدیگر تجسس نکنید. در روایات نیز تجسس و ورود به حریم خصوصی مردم بسیار نهی شده و آن را از بدترین گناهان دانسته اند. از جمله، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «در پی افشای حریم خصوصی مسلمانان نباشید؛ زیرا کسی که چنین کند، خداوند درونش را فاش و او را مفتضح سازد» (کلینی، ۱۴۲۹ق، ج ۴، ص ۷۹).

در قوانین ایران، اگرچه اصطلاح حریم خصوصی به کار نرفته، مفهوم آن در اصطلاحات و عناوین دیگر مورد حمایت قرار گرفته است. اصول ۲۲ و ۲۳ و ۲۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به این اصل اشاره دارند (حسنی، ۱۳۸۰). قلمرو حریم خصوصی را می توان به چهار حوز مجزا، اما مرتبط به یکدیگر تقسیم کرد:

۱. حریم اطلاعات: شامل قوانینی است که اطلاعات شخصی نظیر اطلاعات مالی، پزشکی و دولتی افراد را تحت کنترل قرار می دهد؛

۲. حریم جسمانی که به حفاظت از جسم افراد در مقابل آزمایش های ژنتیکی، دارویی و نظایر آن مربوط می شود؛

۳. حریم ارتباطات، که به امنیت پست های الکترونیکی، تلفن ها، پست و دیگر اشکال ارتباطات توجه دارد؛

۴. حریم مکانی، که به اعمال مجموعه ای از محدودیت ها و نظارت ها در محیط کار و زندگی افراد و همچنین اماکن عمومی مربوط می شود (نمک دوست، ۱۳۸۵، ص ۱۶۵).

ارزش های اخلاقی، که از اصل احترام به حریم خصوصی به دست می آیند، در نگاهی کلی به دو دسته تقسیم می شوند: ۱. روش و ۲. اهداف:

الف) از نظر روشی هم اقدامات مستقیم، مانند ضبط مکالمات محرمانه، فیلمبرداری از جلسات پنهانی افراد و گروه ها، تلاش در جهت دستیابی به اسناد و مدارک شخصی افراد، و نیز هم اقداماتی که به طور غیرمستقیم همین اهداف را تعقیب کنند، مانند تحقیق در زندگی شخصی افراد، بازجویی و تفحص در زمینه های غیرمرتبط با حقوق عمومی و تلاش در جهت تخلی اطلاعات همه از مصادیق تجسس و تجاوز به حریم خصوصی به شمار می آیند (فخارطوسی، ۱۳۸۵، ص ۱۹۵).

دربار مصادیقی که ذکر شد، برای کسانی که با علم به ممنوعیت و غیراخلاقی بودن تجسس اقدام به این کار می کنند، دو نوع مجازات در روایات اسلامی بیان شده است: اولاً مجازات و عذاب اخروی، که پیامبر اسلام دربار استراق سمع فرمودند: «هر کس به مکالمات دیگران در حالی که راضی نیستند گوش دهد، در روز قیامت در گوش وی سرب گداخته ریخته می شود» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۷۳، ص ۳۴۰)؛ ثانیاً مجازات دنیوی، و آن اینکه برای تجاوز به حریم زندگی خصوصی افراد در احکام شرع اسلام، مجازات سنگینی مقرر شده، و در فقه آمده اگر کسی چشم دیگری را کور کند، باید نصف دی انسان را بدهد؛ ولی اگر همین چشم نگاه خائنانه کند، و به قصد اطلاع از اسرار مردم به حریم خصوصی آنان تجاوز کند و مثلاً به درون خانه مردم نگاه دزدانه کند و در این حالت به او لطمه بزنند و چشم او آسیب ببیند و یا کور شود، دیه ندارد (علی اکبری، ۱۳۹۱، ص ۹۶).

یکی دیگر از مجازات های این افراد این است که نباید جایگاه موجه اجتماعی داشته باشند. امیرالمؤمنان علیه السلام در نام معروف خود به مالک اشتر می نویسند: «باید دورترین مردم از درگاهت و منفورترین ایشان نزد تو کسی باشد که بیشتر در تتبع و جست وجوی عیوب دیگران می کوشد» (نهج البلاغه، ۱۴۱۴ق، ص ۴۲۹).

ب) از نظر اهدافی که در تجسس دنبال می شود نیز این کلیت و عمومیت منع وجود دارد. برای همین حتی اهداف سالم و مشروعی همچون اطلاع رسانی و عرض اخبار، مجوز ارتکاب تجسس و تفتیش و تفحص در حریم خصوصی مردم نیست. لذا در متون دینی پیوسته به ممنوعیت تجسس حتی در مقام نهی از منکر یا نسبت به افرادی که مستحق حدود الهی تشخیص داده می شوند، اشاره شده است (فخارطوسی، ۱۳۸۵، ص ۱۹۶).

۱-۳-۳. معیار کلی به دست آوردن خبر از حریم خصوصی افراد

یکی از مسائل مهمی که در حرف خبرنگاری مطرح است، بعضی شیوه های به دست آوردن خبر است؛ مثل این مسئله که آیا خبرنگار می تواند با هدف به دست آوردن اخبار، لباس مبدل بپوشد و یا گریم کند تا شناخته نشود؟ مثلاً خودش را پزشک جا بزند تا بتواند وارد محیط کار بیمارستان شود و عکس های پزشکی هنرپیش تلویزیونی بیمار را به دست آورد و یا به روش کاری که گزارشگر مجل نیوز آف ورد در مارس ۲۰۰۱ برای تهی گزارش از زندگی کنتس وس اکس انجام داد و لباس یک شیخ عرب را پوشید (سندرز، ۱۳۸۶، ص ۱۰۷).

در پاسخ باید گفت: خداوند سبحان معیاری کلی را بیان می کند که باید ملاک به دست آوردن اخبار و گزارش ها قرار گیرد: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتاً غَیرَ بُیوتِکمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَتسَلِّمُوا علی أَهْلِها» (نور: ۲۷)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید داخل خانه ای غیر از خان خودتان نشوید، مگر آنکه آشنایی بدهید و بر اهل خانه سلام کنید.

از آن روکه خانه محل زندگی و نشان مالکیت شخصی افراد است، می توان این مورد را به هم مالکیت های خصوصی اشخاص تعمیم داد. طبق این آیه، ورود به حریم خصوصی افراد ممنوع است، مگر به شرط استیناس و استیذان. استیناس، یعنی افراد به هنگام ورود به منزل دیگران باید خود را معرفی کنند و آشنایی لازم را به صاحب منزل بدهند، تا وی در صورت تمایل، به آنها اجازه ورود دهد. پس این نکته به دست می آید که خبرنگار برای کسب خبر نمی تواند بدون معرفی خود اقدام به جمع آوری اطلاعات کند. شرط دیگر استیذان، به معنای اجازه گرفتن از شخص است؛ یعنی بعد از اینکه خبرنگار خود را معرفی کرد، انگیز خود را از جمع آوری اطلاعات به آگاهی شخص می رساند، و از او برای نشر اطلاعاتش اجازه می گیرد. بنا بر روایتی، اگر خبرنگار با هدف کسب خبر به فردی نزدیک شود، بدون اینکه نیتش را بگوید، کارش نزدیک ترین درجه به کفر است. امام باقر علیه السلام می فرمایند: «نزدیک ترین درجه به کفر آن است که فردی با دیگری اظهار دوستی کند (استیناس) تا بدین وسیله بتواند عیوب و اسرار او را به دست آورد و روزی با آن اسرار او را بی آبرو سازد» (کلینی، ۱۴۲۹ق، ج ۲، ص ۳۵۵).

۲-۳-۳. تزاحم اصل «حریم خصوصی» با «حق دستیابی به اطلاعات»

همان گونه که رعایت حریم خصوصی از جمله اصول بنیادین اخلاقی در حرف خبرنگاری است، برخورداری آنان از حق دسترسی آزادانه به اطلاعات از جمله حقوق مسلم افراد و جامعه شناخته می شود. تقابل آزادی بیان و اطلاع رسانی شفاف و رعایت حق حریم خصوصی، همواره اصحاب رسانه ها و دست اندرکاران حوز ارتباط جمعی را در موقعیت هایی دوگانه قرار داده است.

با دقت در مطالب پیشین روشن می شود که مراد از حریم خصوصی، اطلاعات دربار زندگی خصوصی و شخصی افراد است؛ به ویژه مواردی که تأثیری بر روند حیات اجتماعی