خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل ولایتعهدی امام رضا (ع)؛ علل ها و پیامدها

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل ولایتعهدی امام رضا (ع)؛ علل ها و پیامدها :

علل دعوت مأمون از امام رضا(ع) برای ولایتعهدی

به خلافت رسیدن مأمون عباسی، که پس از مرگ پدر خود هارون الرشید، با جدال برادر بر سر حکومت آغاز شد، پیدایش عصری جدید را در حکومت عباسیان رقم زد؛ عصری که موجب رشد و گسترش حضور علویان در عرص سیاسی و اجتماعی شد. کوتاه اینکه، حضور امام رضا(ع) در دربار عباسیان در خراسان، زمینه ساز حرکتی شد که تأثیرات شگرفی را در عرص سیاسی و فرهنگی جهان اسلام شکل داد.

پس از تلاش های ایرانیان در به قدرت رساندن عباسیان برخوردهای سیاسی و مخالفت با نفوذ ایرانیان در میان عرب ها شدت گرفت. می دانیم که اولین اقدام عباسیان در کشتن ابومسلم خراسانی با واکنش های سیاسی و نظامی خراسانیان و نیز قیام های متعدد بر ضد آن ها در منطقه خراسان روبه رو شد و در نهایت سبب شد تا در جنگ امین و مأمون، بار دیگر ایرانیان بر مسند قدرت تکیه زنند. (اکبری، : )

مأمون که از مادری ایرانی متولد شده و در محیطی ایرانی نیز پرورش یافته بود، تعلق خاطری به ایرانیان داشت و خصوصیات این جامعه را به خود گرفت. از جمله این ویژگی ها نگاه غیرمتعصبان وی به خاندان حضرت علی(ع) بود.

با توجه به تمایل ایرانیان به علویان و نیز رفتار مأمون، برخی از مورخان مأمون را علوی و شیعه معرفی کرده اند. آن گونه که طقوش در کتاب دولت عباسیان می نویسد «(مأمون) به علت اینکه مادرش ایرانی بود و به حقانیت و خلافیت و خلافت علی بن ابیطالب (ع) و فرزندانش بعد از او، ایمان داشت و ارتباطی تنگاتنگ با خراسان داشت، از این رو اعلان تشیع کرد و به علویان متمایل شد.» (طقوش: )

در شخصیت مأمون آنچه جلب توجه می کند دعوت وی از رهبر علویان، یعنی امام رضا(ع) جهت حکومت داری است و این واقعه ای است که نمی توان از آن به سادگی عبور کرد. در بیان علت این رویداد یا اقدام مأمون، علاوه بر گرایش ایرانی خود او که پیشتر اوصاف آن رفت از مورخان از جمله میرخواند نقل شده که: «از اطراف و اکناف ولایت اسلام، خروج می کردند، و مأمون از این جهت پیوسته ملول و دلتنگ بود و سرانجام با عاقلان و اصحاب رأی در این باب مشورت کرد. رأی ها بر آن قرار گرفت که باید یکی از اولاد امیرالمؤمنین علی (ع) را که آراسته به حلی علم و زیور عمل باشد ولیعهد ساخت و قرعه اختیار بر امام علی بن موسی الرضا(ع) افتاد». (اکبری، : )

در واقع حرکت ها و جنبش های علوی علیه عباسیان، از آن زمان اوج گرفت که عباسیان با شعار «الرضا من آل محمد» و شعار ولایت داری حکومت به رهبری علویان، قیام خود را آغاز کردند اما برخلاف این شعار حکومت را خود به دست گرفته، با علویان به کینه ورزی برخواستند که در نتیجه موجب شد تا قیام های متعددی آغاز گردد که اوج آن در دوره هارون الرشید و مأمون بود. در دوره مأمون عباسی خروج ابن طباطبا و حمایت ابوالسّرایا از او، تأثیر فراوان در عرصه سیاسی و اجتماعی گذاشت؛ چرا که دامنه این مخالفت ها آنچنان بالا گرفت که سایر علویان نیز بنای تعرض گذاشتند.

سرانجام در شهرهای بصره و اهواز زیدبن موسی بن جعفر، در یمن ابراهیم بن موسی بن جعفر، در فارس اسماعیل بن موسی بن جعفر، در مکه حسن افطس و در مداین محمد بن سلیمان به قدرت رسیدند که هر کدام به عنوان یک علوی طرفداران زیادی به گرد خود داشتند.

به دنبال این قیام ها، دیگر اقالیم نیز دستخوش آشوب گردید، چنان که حجاز به دست محمد بن جعفر افتاد و احمد بن عمر بن خطّاب ربیعی بر نصیبین و توابع آن چیره شد. در موصل سید بن انس، در میافارقین موسی بن مبارک یشکری، در ارمنستان عبدالمالک بن حجاف بن سلمی و در عراق عجم (ایالت جبال ایران) ابودُلَف عِجلی به قدرت رسیده بودند. در چنین شرایطی مأمون به ناچار تنها راه حیات و بقای حکومت خود را در حمایت علویان در کنار عنصر ایرانی از خود می دید. (همان: )

سلطانی گنابادی در اشاره به نقش فضل بن سهل وزیر ایرانی مأمون می نویسد: «اغلب بلاد بر آشفتند و آشوب بر همه جا مستولی گردید. فضل بن سهل منشأ آشوب ها را در نظر مأمون میل شدید علویان به خروج جلوه می داد و برای تسکین اغتشاشات و استقرار انتظام در امور بلاد، چنین مصلحت بینی می کرد که مأمون یک نفر از علویان را به ولایتعهدی خود تعیین نماید تا هم جوش و خروش علویان تسکین یابد و اضطرابات ملکی رفع شود و هم صل رحم به جای آورده و در نزد خدا و رسول (ص) مأجور و مُثاب باشد.» (سلطانی گنابادی، : )

سخنان فضل، با توجه به جایگاه و قدرت و مکنتی که وی در نزد مأمون داشت در تصمیم خلیف عباسی برای حضور علویان در عرصه حکومت بی تأثیر نبود. فضل که در مقابله با اعراب درباری بود در پی آن بود تا با انتقال حکومت به علویان موجب شود با نفوذ مردمی علی بن موسی الرضا(ع) و مریدان او در خراسان از سوی خلیفه عباسی تمهیداتی برای حضور او در حکومت مرو فراهم شود. (مهدی نیا، : )

عده ای نیز بر آن هستند که «شاید قبلاً فضل بن سهل با مأمون شرط کرده بوده که از علویان در حکومت بهره گیرد و با قبول این پیشنهاد از سوی مأمون بوده که او را در امر حکومت داری یاری کرده است. زیرا با توجه به مخالفت اعراب با فضل که ایرانی بود، انتظار نمی رفت حضوری فعال در دربار داشته باشد. اما تلاش مأمون در جذب ایرانیان و دوری از اعراب این نیاز را مرتفع می کرد.» (همان: )

برخی «نذر و تعهد» مأمون را در واگذاری خلافت به علویان، دلیلی بر نیت صادقانه او در انتخاب امام رضا(ع) به ولیعهدی دانسته اند چه او خود بیان کرده بود که «من با خدا عهد کردم که اگر بر برادرم امین پیروز شدم، خلافت را به برترین مردم از خاندان ابی طالب بسپارم» اما واقعیت این است که از زمان پیروزی او تا ولایتعهدی امام رضا(ع) دو سال سپری شده بود؛ یعنی وفای به عهد بعد از این سکوت دراز مدت را باید نشانگر شرایط پیش آمد جدید و الزام مأمون به این امر تلقی کرد. (اکبری، : )

البته مشکل مأمون در این زمان تنها علویان نبودند بلکه خاندان عباسی نیز عامل تهدید کننده دیگری برای او به حساب می آمدند. زیرا عباسیان و خاندان هاشمی اختلافات دیرینه با مأمون داشتند و کشتن امین به دست طاهر ذوا لیمینین سردار ایرانی مأمون، به عنوان خلیف مشروع که از نسل اعراب بود، بر خشم آنان افزود، به ویژه که مأمون در مقابل پایگاه آن ها در بغداد، مرو را انتخاب کرده بود و رضایتی به حضور در بغداد نداشت. (همان، ).

منافع ولایتعهدی امام رضا(ع) برای مأمون

ولایتعهدی امام رضا(ع) برای مأمون از چند جهت مفید بود، یکی از آن رو که قیام سادات علوی را خاموش یا بی اثر می کرد. علویان که پیوسته قیام کرده و به فکر براندازی حکومت مأمون بودند، اکنون با دیدن اینکه سرآمد و پاک ترینِ علویان ولیعهد شده است به امید آنکه خلافت به آن ها خواهد رسید آرام می شدند. وانگهی ایرانیان نیز که در حمایت از علویان نقش بارزی داشتند به عنوان دایی زادگان مأمون در دفاع از او شیفته تر می شدند، چون آن ها به خاندان علوی روی هم رفته علاقه مند بودند. مأمون در جلب حمایت ایرانیان از اینکه مادرش «مراجل» یک زن ایرانی بود بسیار استفاده کرده بود (قرشی، : ) مردم همواره احترامی خاص برای علویان، به ویژه امامان شیعه قائل بودند و این خود سبب شده بود به آنان اعتقاد و اعتماد بیش از حدی معمول داشته باشند، هاله ای از تقدس که امامان را فرا گرفته بود، همه را در برابر آن به خضوع واداشته و یک نوع تسلیم درونی را برای مردم نسبت به آن به وجود آورده بود. مأمون می کوشید تا با دعوت از رهبران علوی، این قداست را به شکلی درهم ریخته و حداقل آن ها را چون سایر مردمی که وقتی به حکومت رسیدند مرتکب ظلم و فساد می شوند نشان دهند. (جعفریان، : ) ناگفته نماند در این دوران پایگاه های مردمی امامان شیعه بسیار شده و نفوذ مکتب امام علی(ع) از نظر روحی و فکری و اجتماعی مسلمانان که با امام به طور آگاهانه و همیاری عمل می کردند افزایش یافته بود. (ادیب،)

ولایتعهدی امام رضا(ع)

مسعودی چگونگی دعوت از امام رضا(ع) را این گونه شرح می دهد: «به سال دویست مأمون، رجاء بن ضحاک و یاسر خادم را پیش علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی(ع) فرستاد که او را بیاورند و او را محترمانه پیش مأمون بردند. علی بن موسی الرضا(ع) در مرو پیش مأمون رسید و مأمون او را در منزل شایسته جا داد.» (مسعودی، : )

مأمون مسیر حرکت امام به خراسان را به گونه ای تنظیم کرده بود تا گذر آن حضرت به مراکز اصلی تشیع، یعنی کوفه در عراق عرب و قم در عراق عجم نیفتد، مبادا مردم به دلیل علاقه به آن حضرت شورش کنند؛ لذا آن حضرت از مدینه به مکه، از آنجا به قادسیه، سپس به بصره و اهواز رفت و از اهواز حوالی بهبهان به اصطخر فارس و از آنجا به یزد و طبس و از آنجا به نیشابور و سرانجام به مرو رسید (ولایتی، : )

مأمون عباسی همچنین ضمن دعوت امام رضا(ع) جمعی از طالبیان را به مرو فراخواند و همچنین جمعی از بنی العباس را که عدد آن را سی هزار نوشته اند. (سلطانی گنابادی، )

با ورود امام رضا(ع) به مرو مأمون خواص یاران خود را فراهم آورد و گفت که در فرزندان عباس و فرزندان علی(ع) نگریسته و هیچ کس را از علی بن موسی الرضا(ع) برای خلافت شایسته تر ندیده است و به عنوان ولایتعهدی با او بیعت کرد. (مسعودی، : )

الزام امام رضا (ع) به ولایتعهدی

نویسند عیون اخبار الرضا (ع) واگذاری ولایتعهدی به امام رضا(ع) را این گونه نقل می کند: «مأمون به حضرت رضا(ع) گفت: من مقام علمی و فضل و بی اعتنایی تو به دنیا و پارسایی ات و ترس از خدا و ورع و عبادت تو را شناخته ام. ای فرزند رسول خدا، ترا به خلافت سزاوارتر از خویش تشخیص دادم. حضرت فرمود: به بندگی پروردگار خود افتخار می کنم و به زهد و بی رغبتی به دنیا، نجات و خلاصی خود از شر را می طلبم، و با ورع و عدم نزدیکی به محرمات الهی امیدوار رسیدن به سعادت و فائز شدن به بهره های خداوندی و درجات قرب درگاه اویم، و با تواضع و فروتنی در این دنیا آرزوی مقام بلند را به نزد پروردگار خود، عزوجل دارم». (صدوق؛ : -)

مأمون که در نزد نزدیکان خود اظهار به واگذاری خلافت به خاندان رسول اکرم(ص) کرده بود پی درپی پذیرفتن این سمت به امام رضا(ع) را به ایشان عنوان می کرد و بر آن پافشاری داشت و این استمرار بدان حد بود که حتی طرفداران مأمون نیز او را شیعی دانسته اند و این اقدام مأمون را از روی صدق درون می دانند. (همان، )

اما امام رضا (ع) این اقدام را ظاهر سازی می دانست به گونه ای که مأمون مجبور شد در مقابل خودداری امام رضا(ع) و پاسخ منفی آن حضرت ایشان را تهدید کند: «اکنون که آن را (خلافت) نمی پذیری و حاضر نمی شوی من به عنوان خلافت با تو بیعت کنم پس ناچار ولیعهدی مرا باید قبول کنی (تا خلافت پس از من از آن تو باشد) امام رضا(ع) نیز که نیرنگ او را می شناخت فرمود «به خدا سوگند پدرم، از نیای گرامش از امیرمؤمنان (ع) از رسول خدا (ص) برای من حدیث کرد که من در زمان حیات تو مسموماً از دنیا می میرم و مظلوم کشته می شوم، در حالی که فرشتگان آسمان و زمین بر من گریه می کنند و در سرزمین غربت در کنار هارون الرشید مدفون می گردم.» (قمی، : )

این برخورد که حتی تا تهدید امام به مرگ نیز پیشرفت، نشان از اطلاع دقیق امام (ع) از سیاست مأمون و هدف خلیفه از واگذاری حکومت به ایشان دارد. برخورد امام رضا (ع) با ظاهر سازی مأمون و خلافت عباسیان گاه چنان برخورد تندی بود که در مقابل این جمل مأمون که «می خواهم خلافت را به تو بسپارم» گفت: «اگر این خلافت از آن تو است و حق تعالی تفویض این امر به تو نموده است پس جایز نیست لباسی را که واجب تعالی در بر تو کرده باشد به دیگری بپوشانی و اگر خلافت از تو نیست چیزی که از تو نباشد چون به دیگری می دهی.» (مقدس اردبیلی، : )

یا در جای دیگر امام(ع) در معرفی چهره حقیقی مأمون گفت: «تو نظرت این است که مردم بگویند علی بن موسی الرضا(ع) به دنیا و ریاست بی رغبت نیست بلکه این دنیاست که به او بی رغبت است، مگر نمی بینید چگونه از روی آز و طمع ولایتعهدی را پذیرفت، باشد که به خلافت نائل گردد.» (صدوق، : )

خود مأمون نیز آنگاه که مجبور به پاسخ گویی به اعتراض هواخواهان خود در منصوب کردن امام(ع) به ولایتعهدی می شود زیر نظر گرفتن حضرت، حمایت علویان از حکومت عباسیان، و کوچک کردن مقام آن حضرت در مقابل مردم و تنزل وجهه اجتماعی ایشان را به عنوان اهداف خود از این اقدام معرفی می کند و در ادامه یادآور می شود که پس از رسیدن به این اهداف او را از میدان سیاست حذف خواهد نمود. (جعفریان، : )

آنچه که از ظاهر رفتار مأمون به دست می آید آن است که وی با ظرافت خاص کوشید تا وانمود کند که در این اقدام، خلوص نیت دارد و از سر حق باوری نسبت به حق علویان و نیز علاقه وافر به امام رضا(ع) دست به این کار زده است. ظاهرسازی مأمون به اندازه ای ماهرانه انجام گرفت که حتی بعدها آن گونه که مورخان به سید بن طاووس نسبت داده اند در مسئله شهادت امام رضا(ع)، مأمون را مبری از دست داشتن در شهادت حضرت دانسته اند و به عنوان یک فرد شیعه و یا متمایل به امام شناسانده شده است. (همان: )

امام رضا(ع) در راستای روشنگری اینکه پذیرفتن ولایتعهدی بر او تحمیل شده است بسیار تلاش کرد. این حرکت از ز