خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل جلوه های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل جلوه های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم :

مقدمه

از منظر فرهنگ مردم، جشن ها به عنوان پدیده ای اجتمـاعی – فرهنگـی، در زمـره آداب و مـناسک قومی هستند که به روش ها و اشکال متفـاوت در زنـدگی مردم وجود دارند و زمینه ساز همبستگی و تجلـی روح جمعـی در جوامـع انـد.

عجین شدن دین و مناسک دینی با زندگی اجتماعی و حیات فردی انسان هـا بــه قدری عمیق و گسترده است که جزئی ترین و ابتداییترین بخـش هـای زنـدگی فرد را نیز دربرمیگیـرد و در ایـن میـان، برپـایی مراسـم عیـد قربـان، یکـی از نمونه های بارز این مناسک مردمی است. مناسک دینـی، مــذهبی و مـلـی و آداب و رسوم و آیین ها از عناصر فـرهنگ بـه شـمار مـیرونـد و فرهنـگ دربرگیرنـده دانستنیها، اعتقادات، عادات و هرگونه توانایی دیگری است که انسان به عنوان عضوی از جامعه کسب میکند. در فرهنگ مردم ایران اعـیـاد دینــی، مــذهبی و ملی بسیاری وجود دارند که هر یک در بطن خـود دارای مـفاهیم خاصی هستند.

در این میان، عید قربان به عنوان عید دینی همه مسلمانان، در حقیقـت، جشـن حرکت به سوی کمال اسـت.

قـربانی از دیدگـاه اسلام

اعتقاد مسلمانان به مراسم قربانی و عید قربان مطابق بـا آیاتی از قرآن اسـت که در این زمینه وجود دارد. چنانکـه مـاجرای حضـرت ابـراهیم ع و قربـانی کردن حضرت اسماعیل ذبـیح الله ع بـه فرمـان رب العــالمین، بــه صــراحت در سوره صافات آمده است. حضرت ابراهیم ع از رؤیای صادقه خود آگاه شد کـه خـدایش فرزند او را به قربانی میخواهد «… [ابراهیم ع] گفت: ای پسر من در خواب (چنین) میبینم که تو را سر میبرم. پس بـبین بـه نظـرت چـه مـی آیـد؟

[اسماعیل ع] گفت: ای پدر من! آنچه را مأموری بکن، انشاالله مرا از بردبـاران خـواهی یافـت. پس وقـتی هر دو تن در دادند و همدیگر را بدرود گفتند، پسر را به پیشانی بر خاک افکند و ما او را نـدا دادیم کــه ای ابــراهیم! رؤیـای خـود را حقیقت بخشـیدی… او را در ازای قربـانی بزرگی باز رهانیدیم. .. او را به اسحاق کـه پیامبری از جملـه شایسـتگان اســت مــژده دادیم.» (صافات. ۱۱۲-۱۰۰)

مسلمانان در موسم حج بنا بـه دسـتور صریح قـرآن مجیـد، روز دهـم ذی الحجـه پس از رمـی جـمره عـقبـه و پـیش از حلـق (تراشیدن موی سـر در مـردان) یـا تقصـیر (کوتاه کردن قدری از موی سر و ناخن در زنــان)، گـوســفند، گـــاو یــا شــتری را در سرزمین منا به درگاه خداوند فدیه میکنند. تا پیش از اسـلام، در میـان اعـراب دوره جـاهلیت رسـم بـر این بود که کعبه را با خون قربانی می آلودند و قسمتی از گوشت آن را بر خانه کعبه میآویختند، اما پس از اســلام، آیـه ۳۷ سـوره حـج نازل شد: «هرگز [نه] گوشت های آنها و نه خون هـایشان بـه خـدا نخواهـد رسـید ولی [این] تقوای شماست که به او میرسد…». قربانی در اسلام نشـان صـدق، ادعای محبت، دوستی، عـشق و شـاهد دعـوی تقوا و پرهیزگاری است چنان کـه در آیه ۲۷ سوره مائده نیز میخـوانیم: «خـدا [قربـانی را] فـقـط از تـقواپیشـگان میپذیرد. »

واژگان قرآنی در معنا و مفهوم قربانی

«نحر»، «هدی»، «ذبح» و «قربان» واژه هایی هستند که در قرآن مـجید در مـعنـا و مفهوم قربانی به کار رفته اند. واژه «نحر» درآی دوم سوره کـوثر آمـده اسـت:

«فـصل لربـک وانحر»

«پس برای پروردگارت نمازگزار و قربانی کـن.»

واژه «هـدی» در مـجموع، هفت بار در قرآن مجید آمده و هـر بــار در مــورد قربانی حج و عمره است. سه مرتبه از این هفت بار در سـوره بقـره، آیـ ۱۹۶ آمده است: «و بـرای خـدا حج و عمره را به پایان رسانید و اگـر [بـه دلیل موانعی] بـازداشته شـدید، آنـچه از قربانی میسر است [قربانی کنید] و تـا قـربانی به قربانگاه نرسیده، سرخود را متراشید و هرکس از شما بیمار باشد یا ناراحتی داشته بـاشد [و نـاچار شود سر بتراشد] به کفاره [آن، بـاید] روزه ای بدارد یا صـدقه ای بدهـد یا قـربانی کـند و چون ایمنـی یافتیـد هـر کــس بــا اتمـام عمـره، حـج را آغـاز کند[باید]و آنچه از قربانی میسر است [قربانی کند]…».

واژه ذبح نـیز در سـوره بقره، آی ۶۷ آمده است: «…ان الله یأمرکم أن تــذبحوا بـقره…:» «خدا به شـما فـرمان میدهد که گاوی را سـر بـبرید» و نیز آیـ ۱۰۷ از ســوره صــافات: «و فدینــه بــذبح عظــیم» «و او را در ازای قربــانی بزرگــی بــاز رهانیدیم »، همچنین آی ۳ سوره مائده: «…و مـاذبح عـلی النصب…» «و [همچنـین] آنچه برای بتان سـربریده شـده.. .» و در سوره بـقره، آی ۴۹ کــه خـداونـد نجـات بنیاسرائیل را هنگامی کـه فرعون، فرزندان پسر ایشان را ذبح میکرد، به یادشان میآورد:

«…یسومونکم سوءالعذاب یذبحون ابنـآءکم…» «[آنان ] شـما را ســخت شـکنجه میکردند؛ پسران شما را سرمیبریدند.»

واژه قـربان نـیز سـه مـرتبه در قـرآن مجید آمده اسـت؛ یک بـار در سوره احقاف آی ۲۸: «فلولا نصرهم الذین اتخذوا من دون الله قربانـا…» «پس چرا آن کسانی کـه غیر از خدا، به منزل معبودانی بـرای تـقرب [ بـه خدا] اختیار کرده بودند، آنان را یاری نکردند…» بـار دیگـر در سـوره آل عـمران آیـ ۱۸۳: «الـذین قــالوا ان الله عـهـد إلینآ الا نؤمن لرسول حتی یاتینا بقربان تأکله النار…» «همانا گفتند خدا با مـا پیمـان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا برای ما قربانیای (به عـنـوان معجـزه ) بیاورد که آتش [آسمانی] آن را بسوزاند…» و بار آخر در سوره مائده، آیـ ۲۷: «واتـل علـیهم نبـأ ابنـی ءادم بـالحق إذ قربـا قربانـا…» «و داسـتان دو پسـر آدم را بـه درستی بر ایشـان بخـوان. هنگـامی کـه [هـر یـک از آن دو] قربـانیای پـیش داشـتند…»

اهـداف قربانی در عید قربان

۱. احیای روح فداکاری، ایثار و استقامت

۲. زدودن هر گونه انحراف و خرافه از مراسـم قربـانی زیـرا «دیـن مقـدس اسلام عادت نکوهیده قربانی بشری را که در بسـیاری از اقـوام پیشـین و ملـل باستان، از جمله فینیقیها و کـنعانیان، مـصریان و اروپاییان رایج بوده و همچنین قربانی برای بتان و انسان و سوزاندن ذبایح را امضا نکرده و کشتن قربانی را در روز عید قربان، به عنوان نوعی عبادت و در راه منفعت مردم و انفـاق بــه فـقـرا پذیرفته است. » (بیگلری، ۱۳۴۵: ۲۶۳)

۳. با اسـتناد بـه آیات ۳۸-۳۶ سوره حج، قربانی یکی از شعائر الله است و در آن خیر وجود دارد.

۴. «با توجه به آیه ۲۸ سوره حج ذکر نام خدا مرز مشخص ایمـان و شـرک است. » (حسینی کشکوئیه، ۱۳۸۲: ۳۰۷)

۵. اجتناب از تـفاخر

«فـخــر رازی در ایــن بــاره مــیگویــد: اهــل جـاهلیــت از گـوشــت قربــانی نمیخوردند زیرا خود را بالاتر از فقرا میپنداشتند؛ پس خداوند مسلمین را بـه دلیل مخالفت با کفار و مساوات با فقرا و به کارگیری فروتنی امـر بـه خـوردن کرد.» (تفسیر کبیر، بیتا: ج ۲۳: ۲۹)

۶. اطعام نیازمندان

در روایتی از پیامبر اعـظم ص نـقل است:

«انمـا جعــل الله هذاالاضــحی لتتســع مســاکینکم مــن اللحــم فــاطعموهم» «و همانــا خداوند این قربان را قرار داده است برای سیر کردن مسـاکین از گوشـت پـس آنان را اطعام کنید. » (وسایل الشیعه، ج ۱: ۱۴۷)

خداوند آنان را که با انجام کـارهای پسـندیده و از جمله نـیکی به دیگران، او را اطاعت و بندگی میکنند، به بهترین پاداش ها بشارت میدهد و انفـاق در راه خدا و دادن گوشت قربانی به نـیازمندان نمونه ای از نیکی به دیگران است.

۷. تقوا ملاک پذیرش قربانی اسـت. آن چنـان کــه در آیـه ۳۷ ســوره حــج میخوانیم:

«لن ینال الله لحومها و لادماؤها و لکن یناله التقوی منکم» «هرگز گوشت های آنهـا و نه خون هـایشان بـه خدا نخواهد رسید، ولی ایـن تقـوای شماسـت کـه بـه او میرسد.»

در واقع آنچه مهم است، مـعنویتی اسـت کـه فرد با قربانی کردن بـدان دسـت مییابد و با گام نهادن در راه بندگی، به خدا نزدیک تــر مـیشـود. همچنـین در پایان آیه ۲۷ سوره مائده مـیخـوانیم: «انمـا تقـل الله مـن المتقـین » «خـدا تنهـا از صاحبان تـقـوا و پرهیزگـاران عملـی را مـیپـذیرد. » در حـقیقـت قــرآن مـلاک مقبولیت اعمال را تقوا معرفی میکند.

عید قربان در ایران

مردم ایران اسـلامی بـه تأسـی از دسـتورات دیـن مبـین اسـلام، قربـانی را فریضه ای مقدس میدانند و همه ساله فدیه ای بـه قصـد تقـرب، تقـدیم درگـاه الهی میکنند. هـم وطنان ما در موسم حج و روز دهم ذی الحجه، قربـانی کـردن حیوان حلال گوشتی را متعهد میشوند.

عید قربان از اعیاد دینی ایرانیان مسلمان اسـت کـه در نقـاط مختلـف ایـن سرزمین، با آداب و ویژگیهای خاص هر منطقه برگزار مـیشـود. بــا دقـت در نحوه برگزاری این مراسم، مشاهده میشود که اگرچه ممکـن اسـت مـردم هـر ناحیه، آداب متفاوتی در این زمینه داشته باشند، تمام این مراسـم در لایـه هـای عمیق تر، شبیه یکدیگر هستند.

با توجه به زمـان اسـناد گنجینه فرهنگ مردم که بخش قابـل تـوجهی از آنهـا مربوط به دهه های چهل تا دهه شصت شمسی اسـت، مـردم ایـران مطـابق بـا آیین های دیرین و کهن و بنا بر رسوم ویژه ای که داشـتند از مــدت هــا پـیش از فرارسیدن روز «عید قربان» خود را برای جشن آماده میکردنـد. مقـدمات ایـن مراسم با خرید قربانی آغاز میشد. انتخاب حیوان برای قربـانی در هـر منطقـه، متناسب با عادت ها و عقاید ویژه همان منطقـه صــورت مــیگرفـت. قـربـانی را تحت شرایط خاصی برای زمـان ذبـح نـگهداری، آماده و آراسته میکردند.

خانه تکانی، رفت و روب، شستشو، حمام و نظافت نیز از جمله آدابی بودند که ایرانیان پیش از عید قربان آنها را به جا مـیآوردنـد. هـمچنـین خــوراک روز عید در برخی نقاط به قدری مفصل بود کــه از چـنـد روز پـیش از عیـد، مـردم مشغول تهی آن میشدند.

مراسم قربانی در مناطق مختلفی برگزار میشد. برخی در امـاکن مقـدس از جمله امامزاده ها، بـرخی در خـانه هـای مسـکونی و برخـی دیگـر در میـدان هـای اصلی محل زندگی خود عـمل قربانی کردن را انجام میدادند.

مردم هنگام ذبح، اشعار و ادعی خاصی میخواندند و ذبح کننده نیـز اغلـب شرایط و جایگاه ویژهـ ای داشــت. پـس از مـراسـم قربـانی کـردن، اغلـب مـردم اعضای مختلف حیوان را برای تبرک با خـود مـیبردند.

هر یک از قسمت های مختلف بدن قربانی اسـتفاده ویـژه ای داشـت کـه در نقاط مختلف بنا بر رسـوم مـردم هـمان ناحیه، بین اهالی تقسیم میشد.

از جمله آداب دیگری که در جشن قربانی در میـان ایرانـیـان رواج داشــت، بـازیهای محلی و ارسال هدایا برای نوعروسان بود. در ایـن مقالـه، بـه مراسـم قربانی و عید قربان در شهرها و روسـتاهای مـناطق مـختلف اشاره میشود.

۱. تهی قربانی

نخسـتین مرحلــه از مراحــل برگــزاری مراســم عیــد قربــان، تهیــ حیــوان حـلال گـوشتی بود که باید در این روز ذبح یا نحر میشـد. در نـواحی مختلـف، مردم متناسب با تمکن مـالی خـود بـه صورت انفرادی یا جمعی، حیوانی را برای قربانی تهیه میکردند که ممکن بود مرغ، خروس، غـاز، بــز، گوسـفند، گـاو یـا شتر باشد.

برای نمونـه در درگـز خراسـان رضـوی و گهـرو از توابـع بـروجن، بــین گـوسفندداران مـرسوم بود که در فصل زایش گوسفندان، اولین بـره نـر خـود را وقف قربانی میکردند و مدت یک یا دو سال حیوان را بــرای ایـن روز پـروار مـیکردند. (جعفرپور، درگز، ۱۳۵۰. رمضانی، بروجن، ۱۳۵۳)

گوسفندداران بندر ماهشهر خوزستان هر بره نری را کـه در مـاه ذی الحـجه بـه دنیا می آمد، وقف قربانی میکردند. (فیصلی، بندر ماهشهر، ۱۳۴۸)

مطابق اسناد موجود، اهالی استان هـای آذربـایجـان شــرقی و غربـی، اردبیـل، چهارمحال و بختیاری، خراسان، خوزستان، فارس، کرمان، کرمانشـاه، گلسـتان، گیلان و مـازندران در صـورت برخوردار نبودن از تمکن مالی، به طـور گروهـی اقدام به تهی حیوان قربانی مـیکردنـد. در ایـن منـاطق، بـویژه اســتان اردبـیـل، ثروتمندان محل، داوطلبانه سهمی از قربانی خود را به نام فقرا ذبـح مـیکردنـد تـا آنـان نیز در ثواب قربانی شریک باشند.

در ترکمن صـحرا، تـعداد گـوسـفندهای قربـانی شـده بـه تعـداد افـراد بـالای ۱۵ سـال خـانواده بستگی داشت؛ اگر تعـداد افـراد بـالای ۱۵ سـال هفـت نفـر میشدند، هفت گوسفند یا یکـ رأس گـاو قربانی میکردند و اگر تعداد گـوسفند قـربانی به ۱۴ رأسـ مـیرسید، بـه جای این تعداد، یـک نفـر شـتر نحـر مــیشـد. افـرادی هم که توانایی مالی چندانی نداشتند، به ذبح یک رأس گوسـفند بسـنده مـیکردند. (اصـلانی، ترکمن صحرا، ۱۳۴۶)

این روال در بیرجند از توابع خراسـان جـنـوبی هـم مرسـوم بـود؛ بــه ایـن صـورت که به تعداد افراد بـزرگسال خـانواده، چه مرد و چه زن، یک گوسـفند و بــه ازای هــر هفــت گوســفند، یــک رأس گــاو یــا یــک نفــر شــتر قربــانی مـیشد. (خـسروی، بیرجند، ۱۳۷۱)

۱-۱. ویژگیهای قربانی

با تـوجه بـه دسـتورات اسلامی چنین مـستفاد مـیشود که قربانی باید بـیعیـب بـاشد. هر چند رعایت شرایط قربانی حج در قربانی غیر حج تکلیـف نیسـت و تنها سلامت حـیوان کـفایت میکند. (حسینیدشتی، ۱۳۷۹: ۲۹۹)

در اسناد فرهنگ مردم نـیز ویژگـیهایی در مورد قـربانی شـامل شـرط سـلامت گوش ها، شـاخ ها، چشم ها و دندان ها، نداشـتن زخـم، لنـگ نبـودن، نـر بـودن، داشتن رنگ سیاه و پیر نـبودن ذکـر شده است.

سن قربانی نیز صـرف نـظر از نــوع آن، بـایـد حــداقل یـک سـال تمـام بـاشـد (مـزدک، فسا، ۱۳۴۷). در کلو رامیان از توابع استان گلستان نیز سن گاو قربـانی را سه سال و گوسفند را حداقل ۶ ماه مـناسب مـیدانستند (صــوفیزاده، رامیـان، ۱۳۴۸). در آمل معتقد بودند اگر حیوان قـربانی، بــز بـاشـد، رعـایـت هــیچ گـونـه شرط سنی لازم نیست (معلم، آمل، ۱۳۵۰). در اراک نیز مردم تأکید داشتند کـه قربانی باید میش و ۴ ساله باشد. (آشوری، اراک، ۱۳۴۷)

۱-۲. آرایش قربانی

در فرهنگ مردم، قربانی را قبل از بردن به جایگاه آراسـته مـیکردنـد زیـرا مـعتقد بودند تلاش برای تقدیم قربانی به بهتـرین شـکل، مناسـب تـر اسـت. از جمله وجوه مشترک آرایش قربانی در میان بیشتر ایرانیان آن بـود کـه پـیش از ذبح، دست و پا یا دیگر قسمت های بدن حیوان را حنا مـیگرفتند، بـه چشمانش سرمه میکشیدند و در برخی نقاط نیز پیشانی حیوان را با آینه تزیین میکردند.

در گلوچه خلخال در استان اردبیل، ابتدا آینه کوچکی را با خمیر به پیشانی قربانی میزدند و تمام بدن آن را با پارچـه هـای توری رنگارنگی میپوشـاندند و سپس رشته ای از مهره های آبی رنگ را به گردن حیوان میآویختنـد و تعـدادی مهره های سبز، قرمز و آبی نیز به پشم بـدن حـیوان گره میزدند. همچنین پاهـای حـیوان را بـه طرز جالبی رنگ آمیـزی مـیکردنـد (حقیقـی، خلخـال، ۱۳۴۷). در جیرفت علاوه بر رنگ آمیزی بـا حنـا، دسـتمال محتـوی اسـپند و زاغ (زاج یـا زاک)[۱] را به گردن قربانی میبستند و در نهایت به چـشمانش سـرمه میکشـیدند (اسلام، جیرفـت، ۱۳۵۱). در پـاکـوه مـینـاب، پـس از شسـتن و سـرمه کشـیدن چشمان حیوان، مقداری گل سرخ رنگ را که به «گلک » (gelak) معروف است، در ظرف آبی میریختند و به قسمت های مختلف بـدن حیـوان مـیمالیدنـد تـا قربانی قرمزرنگ شود. (بابرجی، مـیناب، ۱۳۴۸)

۲. جـایگاه ذبح یا نحر قربانی

مکان ذبح قربانی در نقاط مختلف سرزمین ایران متفاوت بـود. بـرای مثـال، مردم زهک زابل، قربانی خود را در خانه های خود و روی بام ذبـح مـیکردنـد (دهمرده، زابل، ۱۳۵۱). برخی نیز در میـدان هــای اصــلی یـا محـل مـخصـوص (مانند چال شترکشان در کاشان ) ذبح را انجام میدادند. (ادیب، کاشان، ۱۳۴۷) گروهی مراسم قربانی را در امامزاده ها به جـا مـیآوردنـد. اهــالی زابـل بـه امامزاده شیخ علی میرفتند. مردم بیژگرد بروجن نیز در امـامزاده شــاه ابـوالقاسـم (فتحـی، بـروجن، ۱۳۵۷) و اهـالی اشـنویه در مسـاجد (زرزا، اشـنویه، ۱۳۵۱) قربانی میکردند.

۳. تقسیم گوشت و اجزای قربانی

گوشت قربانی، مطابق تعالیم اسـلامی سـه سهم میشود؛ مستحب است یـک سهم را خود قربانیکننده استفاده کند، یک سهم را هـدیه دهـد و سـهم آخر را به فقرا و مستمندان ببخشد. مردمان چیچالی شوش، قسمتی از گوشـت قربـانی را به ذبح کننده و هـمچنین کسی کـه دعـای قربـانی را خوانـده بـود مـیدادنـد و صاحب قربانی، با دل و جگر آن غذایی تـهیـه مـیکـرد و از مهمانـان بـه نـیـت تبرک، پذیرایی میکرد. بقیه گو